བོད་མཐོ་སྒང་གི་འབབ་ཆུ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཚེ་སྲོག་གི་འབྲེལ་བ་གླེང་བ།

བོད་ནི་དབྱར་དགུན་སྟོན་དཔྱིད་ཀྱི་དུས་བཞིའི་འགྱུར་བ་དང་ལྡན་ཞིང༌། དགུན་དུས་སུ་ཁ་བ་འབབ་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་ཕྱོགས་བཞི་མཚམས་བརྒྱད་ན་ཆེས་མཐོ་ལ་བརྗིད་ཉམས་ལྡན་པའི་འཛམ་གླིང་ཐོག་གི་གངས་རི་མཐོ་ཤོས་སུ་བརྩི་བ་མཁར་རྟའི་ཇོ་མོ་གླང་མ་དང།  གཞན་ཡང་། གངས་ཏི་སེ། ཡག་རིའི་ལྷ་རི། གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷ། གངས་དཀར་ཤ་མེད། ཇོ་མོ་མཁའ་རེགས། ཡར་ལྷ་ཤམ་པོ། སྐུ་ལྷ་ཁ་རེ། གནོད་སྦྱིན་གངས་བཟང་། བསམ་གཏན་གངས་བཟང་། རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར། མི་ཉག་གངས་དཀར། རོང་བཙན་ཁ་བ་དཀར་པོ། གངས་དཀར་ཕྱོགས་ལས་རྣམ་རྒྱལ། རྨེ་རུ་གངས་དཀར་སོགས་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་། གངས་རི་དེ་དག་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་དྭངས་གཙང་ཆུ་བོ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ཀྱི་གཞི་རྩ་ལྟ་བུར་ཆགས་ཡོད། གཞན་ཡང་བོད་ཀྱི་མཚོ་ཆེན་གྲགས་ཅན་མ་ཕམ་གཡུ་མཚོ་དང་། གནམ་མཚོ་ཕྱུག་མོ།  ཡར་འབྲོག་གཡུ་མཚོ།  ཕག་མཚོ།  མཚོ་སྐྱ་རེངས་སྔོ་རེངས། བེའུ་དུག་མཚོ། མཚོ་སྔོན་པོ་སོགས་ཧ་ཅང་མང་ལ།  བོད་གཞུང་ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས་ནས་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པའི་བོད་ཀྱི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ངོ་སྤྲོད་དང༌། ད་ལྟའི་གནས་སྟངས། སྲུང་སྐྱོབ་སྐོར་ཞེས་པའི་དེབ་ནང་དུ་འཁོད་པ་ལྟར་ན།  “བོད་ནང་དུ་དྭངས་ཤིང་གཙང་ལ་གཡུ་ལྟར་སྔོ་བའི་མཚོ་དང་མཚེའུ་གྲངས་ ༢༥༠༠ ཙམ་དང༌། དེ་བཞིན་ཆུ་ཕྲན། རྒྱུག་ཆུ། གཙང་པོ་སོགས་བརྒྱ་ཕྲག་མང་པོ་མཆིས་ཤིང༌། དེ་དག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༣༥༠༠༠ [km²]ལྷག་ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད་ལ། བོད་ལ་འཁྱག་རོམ་ཆེ་ཆུང་གྲངས་ ༤༦༠༠ ལྷག་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༠༥༠༠༠ གི་ས་ཁྱོན་ལ་ཁྱབ་ཡོད། འདི་ནི་ས་གཞི་རིལ་མོའི་ཐོག་གི་འཁྱག་རོམ་མང་ཤོས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དེ་ཡིན་”ཞེས་གྲགས།[1]  མདོར་ན་རྒྱ་ཆེ་ལ་རྣམ་གྲངས་མང་བའི་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་དེ་དག་ལས་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཅུ་ཙམ་ཞིག་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་ ༡༥ ལྷག་ཙམ་གྱི་ནང་དུ་ཐད་ཀར་འབབ་བཞིན་པ་དེ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་འཁྱག་རོམ། མཚོ་དང་མཚེའུ་དེ་དག་ཆགས་ཡོད།

[1]བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་པར་འགྲེམས་ཞུས།༢༠༡༡ལོ།མཐོ་སྒང་གི་གལ་གནད་རང་བཞིན།ཤོག་གྲངས་༡༡ནང་དུ་གསལ།

དང་ཨེ་ཤ་ཡ་གཉིས་ཀར་འབྲེལ་བའི་ཆུ་བོ་འདིའི་སྐོར་ལ་གོ་རྟོགས་དང་སྲུང་སྐྱོབ་ཡོང་བའི་དམིགས་ཡུལ་གྱིས། གུས་པས་དཔྱད་རྩོམ་<<བོད་མཐོ་སྒང་གི་འབབ་ཆུ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཚེ་སྲོག་གི་འབྲེལ་བ།>>ཞེས་པ་འདི་ཉིད་ཤེས་ལྡན་པ་ཚོའི་མིག་ལམ་དུ་སྤྲིངས་པ་ཡིན།

དང་པོ།  ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་བོའི་མགོ་ཁུངས་དེ་བོད་མཐོ་སྒང་ཇི་ལྟར་ཡིན་ཚུལ།
         བོད་ནི་དབྱར་དགུན་སྟོན་དཔྱིད་ཀྱི་དུས་བཞིའི་འགྱུར་བ་དང་ལྡན་ཞིང༌། དགུན་དུས་སུ་ཁ་བ་འབབ་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་ཕྱོགས་བཞི་མཚམས་བརྒྱད་ན་ཆེས་མཐོ་ལ་བརྗིད་ཉམས་ལྡན་པའི་འཛམ་གླིང་ཐོག་གི་གངས་རི་མཐོ་ཤོས་སུ་བརྩི་བ་མཁར་རྟའི་ཇོ་མོ་གླང་མ་དང།  གཞན་ཡང་། གངས་ཏི་སེ། ཡག་རིའི་ལྷ་རི། གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷ། གངས་དཀར་ཤ་མེད། ཇོ་མོ་མཁའ་རེགས། ཡར་ལྷ་ཤམ་པོ། སྐུ་ལྷ་ཁ་རེ། གནོད་སྦྱིན་གངས་བཟང་། བསམ་གཏན་གངས་བཟང་། རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར། མི་ཉག་གངས་དཀར། རོང་བཙན་ཁ་བ་དཀར་པོ། གངས་དཀར་ཕྱོགས་ལས་རྣམ་རྒྱལ། རྨེ་རུ་གངས་དཀར་སོགས་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་། གངས་རི་དེ་དག་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་དྭངས་གཙང་ཆུ་བོ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ཀྱི་གཞི་རྩ་ལྟ་བུར་ཆགས་ཡོད། གཞན་ཡང་བོད་ཀྱི་མཚོ་ཆེན་གྲགས་ཅན་མ་ཕམ་གཡུ་མཚོ་དང་། གནམ་མཚོ་ཕྱུག་མོ།  ཡར་འབྲོག་གཡུ་མཚོ།  ཕག་མཚོ།  མཚོ་སྐྱ་རེངས་སྔོ་རེངས། བེའུ་དུག་མཚོ། མཚོ་སྔོན་པོ་སོགས་ཧ་ཅང་མང་ལ།  བོད་གཞུང་ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས་ནས་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པའི་བོད་ཀྱི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ངོ་སྤྲོད་དང༌། ད་ལྟའི་གནས་སྟངས། སྲུང་སྐྱོབ་སྐོར་ཞེས་པའི་དེབ་ནང་དུ་འཁོད་པ་ལྟར་ན།  “བོད་ནང་དུ་དྭངས་ཤིང་གཙང་ལ་གཡུ་ལྟར་སྔོ་བའི་མཚོ་དང་མཚེའུ་གྲངས་ ༢༥༠༠ ཙམ་དང༌། དེ་བཞིན་ཆུ་ཕྲན། རྒྱུག་ཆུ། གཙང་པོ་སོགས་བརྒྱ་ཕྲག་མང་པོ་མཆིས་ཤིང༌། དེ་དག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༣༥༠༠༠ [km²]ལྷག་ཙམ་ཟིན་གྱི་ཡོད་ལ། བོད་ལ་འཁྱག་རོམ་ཆེ་ཆུང་གྲངས་ ༤༦༠༠ ལྷག་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༠༥༠༠༠ གི་ས་ཁྱོན་ལ་ཁྱབ་ཡོད། འདི་ནི་ས་གཞི་རིལ་མོའི་ཐོག་གི་འཁྱག་རོམ་མང་ཤོས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དེ་ཡིན་”ཞེས་གྲགས།[1]  མདོར་ན་རྒྱ་ཆེ་ལ་རྣམ་གྲངས་མང་བའི་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་དེ་དག་ལས་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཅུ་ཙམ་ཞིག་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་ ༡༥ ལྷག་ཙམ་གྱི་ནང་དུ་ཐད་ཀར་འབབ་བཞིན་པ་དེ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་འཁྱག་རོམ། མཚོ་དང་མཚེའུ་དེ་དག་ཆགས་ཡོད།

གཉིས་པ། བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་པའི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་བོ་དེ་དག་རྒྱལ་ཁབ་གང་དག་བརྒྱུད་ནས་ཇི་ལྟར་འབབ་པ།
          བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་པའི་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཅུ་ལྷག་ཙམ་ཡོད་པ་དེ་དག་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་དུ་རྒྱལ་ཁབ་ ༤༨ ཡོད་པ་ལས། Tibet (བོད་དང་།) China (རྒྱ་ནག) India (རྒྱ་གར།)[2] Pakistan (པཀི་སེ་ཐན།)  Bangladesh (འབང་ལ་དེ་ཤ) Inner Mongolia (ནང་སོག) Thailand(ཐེ་ལན་ཊྲ།)  Laos (ལྭ་འོ་སེ།)  Vietnam (ཝའེ་ནམ།)  Cambodia (ཀམ་བྷོ་ཀྲ་ཡཱ།) Burma (འབར་མ།)  Nepal (བལ་པོ།) Bhutan (འབྲུག)་སོགས་རྒྱལ་ཁབ་བཅོ་ལྔ་ལྷག་ཙམ་བརྒྱུད་ནས་ཐད་ཀར་བཞུར་རྗེས་མཐར་རྒྱ་མཚོར་འབབ་ཀྱིན་ཡོད། འདིར་ཤར་གླིང་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་དུ་འབབ་པའི་བོད་ཀྱི་གཙང་པོ་གྲགས་ཅན་དེ་དག་གང་ཡིན་པ་དང་ཇི་ལྟར་འབབ་པའི་སྐོར་རོབ་ཙམ་གླེང་ན།

༡ཆུ་བོ་ཁ་འབབ་རྣམ་བཞི།[3]  (བོད་ཀྱི་སྟོད་ཕྱོགས་གངས་རི་ཏི་སེའི་ཕྱོགས་བཞི་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་བཞི།)
         རྨ་བྱ་ཁ་འབབ། ཆུ་བོ་འདི་ནི་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དུ་ཆུ་བོ་སིན་ངྷུ་ཞེས་བརྗོད། ཆུ་འགོ་བོད་ཀྱི་སྟོད་ཕྱོགས་གངས་མཚོའི་ལྷོའི་ལང་ག་པུ་རང་གི་ཕུ་བྲག་རྨ་བྱའི་ཁ་འདྲ་བ་ནས་འབབ་ཅིང་། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་སླེ་མི་དང་། འོམ་ལྷོ་བཅས་བརྒྱུད་ནས་བལ་ཡུལ་ཛུམ་ལང་དང་། ཁར་ན་ལི་བརྒྱུད་རྒྱ་གར་གྱི་ཨུ་ཏར་པར་སྡེ་ཤར་དང་བྡི་ཧར་གྱི་གཞུང་གཤགས་ནས་མཐར་ཧིན་རྡུ་རྒྱ་མཚོར་འབབ།
          གླང་ཆེན་ཁ་འབབ།  ཏི་སེའི་ལྷོ་ངོས་བྲག་གླང་པོའི་སྣ་འདྲ་བ་ནས་གངྒཱའི་ཆུ་འགོ་བཙུགས་ཏེ་ནུབ་ཏུ་ཁ་བལྟས་ནས་མ་ཕམ་གྱི་མཚོའི་ནང་གི་དཀྱིལ་གཤགས་ནས་མཚོ་དང་གཙང་པོ་མ་འདྲེས་པར་ལ་དྭགས་ལ་བརྒྱུད་དེ། ཞང་ཞུང་དང་གུ་གེ་བརྒྱུད་ནས་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་འབབ། དེ་ནས་སོ་ཏི་སྤིལ་ལྕོག་དང་གར་ཞའི་ཆུ་རྣམས་འདྲེས་ནས་ལྷོར་བཞུར་རྗེས། རྒྱ་གར་ནས་ཤར་ཕྱོགས་རྒྱ་མཚོར་འབབ།”[4]
          རྟ་མཆོག་ཁ་འབབ། ཆུ་བོ་རྟ་མཆོག་ཁ་འབབ་ནི་ལྷ་རྩེའི་ནུབ་རྒྱུད་དུ་བྲག་རྟ་མཆོག་གི་ཁ་འདྲ་བ་ཞིག་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་ཞིག་སྟེ།  ཆུ་བོ་འདི་ཆུ་ཤུལ་ཁུལ་ནས་འབབ་དུས་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོ་ཞེས་གྲགས།  དེ་ནས་རིམ་བཞིན་གཡུ་འབྲོག་སྔོན་མོ་འཕྱོ་བ་བཞིན་བོད་ཀྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་བརྒྱུད་ནས་རྒྱ་གར་དུ་འབབ་པས་གཙང་པོ་པུ་ལ་མ་བོ་ཐེལ་ཟེར། དེ་ནས་མཐར་བྷང་ལ་མཚོ་ཁར་འབབ།[5]
          སེང་གེ་ཁ་འབབ།  ཆུ་བོ་འདི་ཉིད་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དུ་ཆུ་བོ་སི་ཏ་ཞེས་བརྗོད། བོད་ལྗོངས་མངའ་རིས་ས་ཁུལ་གངས་མཚོའི་བྱང་དུ་བྲག་སེང་གེའི་ཁ་འདྲ་བ་ཞིག་ནས་འབབ་སྟེ། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་འབྲོང་པ་དང་། སེང་སྨད། འབྲི་བྱི། རྩོས་ཚོ་སོགས། བདེ་མཆོག་དང་། ལ་དྭགས། བལ་ཏི། ཧོར་སོགས་བརྒྱུད་ནས་པ་ཀི་སི་ཐན་ནས་རྒྱ་གར་ནུབ་ཕྱོགས་ཧིན་རྡུ་རྒྱ་མཚོར་འབབ།  
          ཆུ་བོ་དེ་དག་ནི་མངའ་རིས་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་དུ་བཤད་སྲོལ་ལ། “གླང་ཆེན་ཁ་འབབ་གུ་གེ་གཞུང་ལ་འབབ།། གུ་གེ་སྟོབས་འབྱོར་ཆེ་བ་དེ་ནས་བྱུང་།། སེང་གེ་ཁ་འབབ་ལ་དྭགས་ཡུལ་ལ་འབབ།། ལ་དྭགས་དཔའ་རྩལ་ཆེ་བ་དེ་ནས་བྱུང་།། རྟ་མཆོག་ཁ་འབབ་གྲོ་ཤོད་གཞུང་ལ་འབབ།། པུར་མོ་ཁ་དོག་མཛེས་ལྡན་དེ་ནས་བྱུང་།།” ཞེས་གྲགས་ལ། འཛམ་གླིང་ཞི་བའི་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོའི་གཙོ་གནད་གལ་འགངས་ཆེ་བའི་ཆུ་ཡི་གཏེར་མཛོད་ཡིན་ཞེས་རྒྱལ་སྤྱིའི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ངོས་འཛིན་དང་བསྔགས་བརྗོད་མཛད་ཀྱིན་ཡོད།”[6]

༢རྨ་འབྲི་རྫ་གསུམ།
         རྨ་འབྲི་རྫ་གསུམ་ནི་བོད་ཀྱི་ཤར་ཕྱོགས་ནས་རྒྱ་ནག་དང་། ནང་སོག ཐེ་ལན་ཊྲ། ཝའེ་ནམ། ལྭ་འོ་སེ། ཀམ་བྷོ་ཀྲ་ཡཱ་སོགས་བརྒྱུད་ནས་འབབ་པ་དང་།
          རྨ་ཆུ་ནི་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་དཀྱིལ་རྒྱུད་ཀྱི་རི་བོ་བྰ་ཡན་ཧ་རི་ནས་འགོ་བཙུགས་ཏེ་ཀླུང་ཆུ་དང་། སམ་ཆུ་སོགས་དང་ཟླ་བསྒྲིལ་ནས་ནང་སོག་དང་རྒྱ་ནག་སོགས་བརྒྱུད་ནས་འབབ། རྒྱ་ནག་གི་ཆུ་བོ་དེ་ལ་“ཆུ་བོ་མ་ཡུམ་”ཞེས་གྲགས་པ་དང་། རྒྱ་ནག་གི་མི་འབོར་ས་ཡ་ ༣༠༠ ཙམ་གྱི་འཚོ་གནས་གྱི་རྟེན་གཞིར་གྱུར་ཡོད། ཆུ་བོ་འདི་ནི་འཛམ་གླིང་གི་གཙང་པོ་རིང་ཤོས་ཨང་བདུན་པ་དང་། ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་བོ་རིང་ཤོས་ཨང་གཉིས་པ་ཡིན། མཐར་རྒྱ་ནག་གི་ཤར་རྒྱ་མཚོའི་ནང་དུ་འབབ་ཀྱིན་ཡོད།[7]
          འབྲི་ཆུ་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་ནས་ཆུ་བོ་རིང་ཤོས་ཨང་དང་པོ་དང་། འཛམ་གླིང་ནང་ནས་ཆུ་བོ་རིང་ཤོས་ཨང་གསུམ་པ་དེ་ཆགས་ཡོད།  ཆུ་བོ་འདིའི་ཆུ་འགོ་བོད་ཀྱི་བྱང་ཤར་ཀྱི་རི་བོ་གདང་ལ་ནས་བྱུང་སྟེ་རིམ་བཞིན་མཚོ་སྔོན་དང་། བོད་ལྗོངས། ཟི་ཁྲོན་སོགས་ཞིང་ཆེན་དང་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་བརྒྱུད་དེ་མཐར་ཧྲང་ཧེ་གྲོང་ཁྱེར་ནས་ཤར་རྒྱ་མཚོར་འབབ། ཆུ་བོ་དེའི་གཞུང་རྒྱུད་དུ་རྒྱ་ནག་གི་མི་འབོར་གསུམ་ཆ་གཅིག་ཙམ་འཚོ་སྡོད་དང་། རྒྱ་ནག་གི་ས་ཆའི་དུམ་བུ་ལྔ་ཆ་གཅིག་[1/5]ཙམ་ལ་ཆུའི་ཐོན་སྐྱེད་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་སྐྱེ་འགྲོ་དུང་ཕྱུར་མང་པོར་ཚེ་སྲོག་བྱིན་གྱིན་ཡོད་པར་གྲགས།།  
          རྫ་ཆུ་ནི་བོད་མཐོ་སྒང་དབུས་ཀྱི་བྱང་ཤར་ངོས་ཀྱི་གདང་ལ་རི་རྒྱུད་ནས་འབབ་པ་དང་། དེ་ནས་རྒྱ་ནག་དང་འབར་མ། ལའོ་སེ། ཐེ་ལེན་ཌ། ཀམ་པའོ་ཌ་བརྒྱུད་ནས་འབབ་པའི་ཚེ་ཆུ་བོ་མེ་ཀོང་ (Mekong)ཞེས་འབོད།  ཆུ་བོ་འདི་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་ནས་རིང་ཤོས་ཨང་གསུམ་པ་དང་། འཛམ་གླིང་ཐོག་ཏུ་གྲགས་ཆེ་བའི་ཆུ་ཆེན་ཞིག་ཀྱང་ཡིན།

༣ རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ།
          བོད་ཀྱི་ཆུ་ཆེན་གཉིས་པ་གྲགས་པའི་ཆུ་བོ་འདི་ནི་གདང་ལའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཨ་མདོ་རྫོང་ཁོངས་ནས་བར་ཁམས་སོགས་བརྒྱུད་ནས་འབབ་སྟེ། ཆབ་མདོའི་ས་ཁུལ་ཡུན་ནན་ཞིང་ཆེན་ནས་རྒྱ་ནག་དང་འབར་མའི་རྒྱལ་ཁབ་སོགས་བརྒྱུད་ནས་བཞུར་དུས་མིང་ལ་སལ་ཝེན་གཙང་པོ་(Salween river) ཟེར་ཞིང་།  འབར་མ་དང་ཐེ་ལན་ཊྲའི་ས་མཚམས་ནས་རྒྱ་གར་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་མོར་འབབ་བཞིན་ཡོད།    (གཤམ་དུ་གཙང་པོ་དེ་དག་གི་རིང་ཚད་དང་།  འབབ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་གང་དུ་འཁེལ་གྱི་ཡོད་མེད།  མཐར་གཙང་པོ་དེ་དག་རྒྱ་མཚོ་གང་གི་ནང་དུ་འབབ་ཀྱིན་ཡོད་མེད་སྐོར་རེའུ་མིག་ནང་དུ་གསལ་ཡོད།)

[1]བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་པར་འགྲེམས་ཞུས།༢༠༡༡ལོ།མཐོ་སྒང་གི་གལ་གནད་རང་བཞིན།ཤོག་གྲངས་༡༡ནང་དུ་གསལ།

[2]རྒྱ་གར་དང་རྒྱ་ནག་གཉིས་ནི་ཨེ་ཤི་ཡའི་ནང་གི་མི་འབོར་མང་ཤོས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁག་གཉིས་ཡིན་པ་ཙམ་མ་ཟད།འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁག་ཚང་མའི་ནང་ནས་མི་འབོར་མང་ཤོས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཨང་དང་པོ་དང་གཉིས་པ་གཉིས་ཆོགས་ཡོད།

[3]ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་ཆུ་མགོ་རྟ་མཆོག་ཁ་འབབ།ཆུ་བོ་གངྒ་གཱའི་ཆུ་མགོ་རྨ་བྱ་ཁ་འབབ། ཆུ་བོ་སིན་དྷུའི་ཆུ་མགོ་གླང་ཆེན་ཁ་འབབ།ཆུ་བོ་སི་ཏའི་ཆུ་མགོ་སེང་གེ་ཁ་འབབ་བོ།

[4] ལྷ་རོང་ཆོས་འབྱུང་ལྕགས་དཔར་མའི་ཤོག་གྲངས་ ༧༣༦ གི་ནང་དུ་གསལ།

[5] དུང་དཀར་ཚིགས་མཛོད་སྨད་ཆ་ཤོག་གྲངས་ ༡༨༤༩ ནང་གསལ།

[6] www.tibetanecology.org ནང་དུ་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤི་ཡའི་འཇིགས་སྣང་གསོན་ཞེས་པའི་ནང་དུ་གསལ།

[7]Kishankhoday, climate change and the right to development. Himalayan glacial melting and the future of development on the Tibetan plateau, UNDP,

སྤྱིར་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་དུ་འཛམ་གླིང་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ངོས་འཛིན་ཡོད་པའི་རང་བཙན་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ ༤༨ དང་། རྒྱལ་ཁབ་དེ་དག་གི་ནང་ཁྱོན་བསྡོམས་མི་འབོར་ ༤,༤༧༩,༦༡༠,༡༦༢ ཡོད་པས།”[1] བོད་ནས་འབབ་པའི་གྲགས་ཅན་གྱི་ཆུ་བོ་དེ་དག་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་དང་། དེའི་མི་འབོར་ཚང་མ་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མ་ཟད། དམིགས་བསལ་བོད་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཅུ་ཙམ་ཞིག་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་ ༡༥ ལྷག་ཙམ་ནང་ཐད་ཀར་འབབ་བཞིན་པའི་དེ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་གཙོ་བོ་ནི་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་འཁྱག་རོམ། མཚོ་དང་མཚེའུ་དེ་དག་ཡིན།
    (འདིར་ཁ་གསལ་ཡོད་བའི་ཆེད་དུ་བོད་ནས་འབབ་པའི་ཤར་གླིང་ཨེ་ཤ་ཡའི་གཙང་པོ་བཅུ་ཙམ་ཞིག་གི་མིང་དང་རིང་ཚད། དེ་དག་རྒྱལ་ཁག་གང་དུ་འབབ་པ་དང་།  རྒྱལ་ཁབ་དེའི་མི་འབོར་སོགས་རེའུ་མིག་ཏུ་བཀོད་ཡོད།)

[1]སྤྱི་ལོ་༢༠༡༧ལོའི་ཟླ་བ་༠༧པའི་ཚེས་༡༢རེས་གཟའ་ལྷག་པ་ཉིན་ཨ་རིའི་ཐད་གཏོང་དྲ་རྒྱའི་ནང་དུ་གསལ།

བཞི་པ། ཨེ་ཤ་ཡའི་ཚེ་སྲོག་དང་འབྲེལ་བའི་བོད་མཐོ་སྒང་ཀྱི་གཙང་པོ་དེ་དག་གི་གལ་གནད་དང་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ཐབས།
          བོད་ཀྱི་ཁ་དཔེ་ལ།  ཆུ་མགོ་ནས་བརྙོགས་ན་མཇུག་ནས་དྭངས་ཐབས་མེད་ཟེར་བ་ལྟར། ཆུ་བོ་དེ་དག་གི་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ཐབས་དམ་པ་དེ་ནི་ཆུ་བོ་དེ་དག་གི་མགོ་ཁུངས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ལ་ཐད་ཀར་རག་ལས་ཡོད། བོད་མཐོ་སྒང་ཁོར་ཡུག་སྦགས་བཙོག་ཏུ་སོང་ན་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་བོ་འདི་དག་ནམ་ཡང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་ཐབས་མེད།

༡ ཆུ་བོ་དེ་དག་གི་གལ་གནད་རང་བཞིན།
         སྤྱིར་ཆུ་ནི་སྐྱེ་འགྲོ་དང་རྩི་ཤིང་ཀུན་ལ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ་ཞིག་དང་ཚེ་སྲོག་གི་འབྱུང་ཁུངས་གལ་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ཡིན་ཏེ། བོད་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཡན་ལག་བརྒྱད་པ་ལས། “ཆུ་ནི་སྲོག་ཆགས་རྣམས་ཀྱི་སྲོག། ལུས་ཀྱང་དེ་ཡི་རང་བཞིན་ཡིན།། དེ་བས་ཤིན་ཏུ་དག་པ་ཡི།། ཆུ་ནི་གང་དུའང་ལྡོག་པ་མེད།།”ཅེས་པ་ནི། མདོར་ན་སྲོག་ལྡན་ཆེ་བ་གླང་ཆེན་ནས་ཆུང་བ་གྲོག་འབུ་ཡན་ཆད་ཚང་མ་ཆུ་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་བཞིན་པ་དང་ཆུ་ནི་སྐྱེ་འགྲོ་ཀུན་གྱི་སྲོག་ལྟ་བུ་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ལ། ཚན་རིག་པས་ཀྱང་ཆུ་ནི་སྲོག་ཆགས་དང་རྩི་་ཤིང་ཀུན་སྐྱེ་བ་དང་འཚོ་བར་བྱེད་པའི་སྲོག་ལྟ་བུར་ངོས་འཛིན་བྱེད། ང་ཚོའི་འཛམ་གླིང་སྟེང་ཆེས་ཐོན་ཁུངས་མང་བ་དང་རྒྱ་ཁྱོན་ཆེ་བ་ནི་ཆུ་ཡིན་ནའང་། དཔེར་ན་སའི་གོ་ལའི་ངོས་ཀྱི་ཆུའི་བརྒྱ་ཆ་ ༩༨ ཙམ་ཚྭ་ཆུ་ཡིན་པས་ང་ཚོས་ཐད་ཀར་སྤྱོད་མི་ཆོག་པ་དང་། ང་ཚོས་དངོས་སུ་ཐད་ཀར་སྤྱོད་ཆོག་པའི་ཚྭ་མེད་ཆུ་ནི་བརྒྱ་ ༢ ཙམ་ལས་མེད་པར་གྲགས། 
        བོད་མཐོ་སྒང་ནི་འཛམ་གླིང་སའི་གོ་ལའི་སྣེ་གསུམ་པ་སྟེ། རི་བོ་ཀུན་གྱི་ཡང་རྩེ་དང་ཆུ་བོ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་མགོ་ཁུངས་ཡིན་པས། བོད་ཀྱི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ཆ་འཕྲིན་དྲ་བའི་ནང་དུ་གསལ་བ་ལྟར་ན། སྤྱིར་བཏང་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་འཁྱགས་རོམ་སོགས་བཞུར་བ་ལས་མི་ས་ཡ་ ༢༡༠ ལྷག་ཙམ་ལ་འཐུང་ཆུ་དང་། གློག་ཞིང་ཁར་ཆུ་འདྲེན་རྒྱུ་སོགས་ཐད་ཀར་ཕན་ནུས་ལྡན་ལ། བོད་ཀྱི་ལུང་གཤོངས་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་དེ་དག་གིས་མི་དུང་ཕྱུར་ ༡༣ ལས་མང་བ་ཞིག་ལ་ཐད་ཀར་ཕན་ཐོགས་ཡོང་གི་ཡོད།”[1]ཞེས་གསལ། དེ་བཞིན་ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་པར་འགྲེམས་ཞུས་པའི་<<བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན>>ཞེས་པའི་ནང་དུ། འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༤༧ ལ་ཉེ་བ་ཞིག་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་བཞིན་པའི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་ལ་བརྟེན་ཡོད།[2]  བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་པའི་གཙང་པོ་ཆེ་ཆུང་ཁག་དང་། མཚོ་དང་མཚེའུ་བགྲང་གིས་མི་ལངས་པ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་དག་ནི་དྭངས་ཤིང་གཙང་བའི་ཚྭ་མེད་ཆུ་ཡིན་པས། སྐྱེ་འགྲོ་ཀུན་གྱིས་ཐད་ཀར་ལོངས་སྤྱོད་བྱེད་ཆོག་པའི་རིན་ཐང་དང་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ཡོད། དེར་རྟེན་ང་ཚོས་ངེས་པར་དུ་དྭངས་གཙང་ཆུ་བོ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ལ་གཅེས་སྤྲས་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་དེ་ཡིན།

          མདོར་ན་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཆུ་རྒྱུན་དུ་ཁེལ་བའི་ཨེ་ཤ་ཡའི་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་རྩི་ཤིང་དང་ནགས་ཚལ། རི་དྭགས་གཅན་གཟན། གཞན་ཡང་ཁུལ་དེར་འཚོ་མཁན་གྱི་ཞིང་འབྲོག་དང་གྲོང་ཁྱེར་སོགས་མི་མང་ས་ཡ་མང་པོས་ཆུ་བོ་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་བ་རོལ་བཞིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཚང་མས་ཤེས་གསལ་ལྟར་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ལ་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་ཧ་ཅང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད་ནའང་། ད་ལྟ་རིམ་བཞིན་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་གི་གནས་ཚུལ་ཇེ་སྡུག་ཏུ་སོང་ནས་གཙང་པོའི་ཡན་ལག་གི་འབབ་རྒྱུན་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བ། ཆུ་རྒྱུན་ཆད་པ། མཚོ་དང་མཚེའུ་བསྐམས་པ། ཆུ་དེ་དག་ལ་སྦགས་བཙོག་ཐེབས་པ་སོགས་ཉིན་རེ་ནས་ཉིན་རེར་ཚབས་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།
          དཔེར་ན། “འཛམ་གླིང་འཕྲོད་བསྟེན་རྩ་འཛུགས་ཀྱིས་བརྟག་དཔྱད་བྱས་པ་ལྟར་ན། འཛམ་གླིང་སྟེང་བརྒྱ་ཆ་ ༨༠ ཡི་ནད་རིགས་དང་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠ ཡི་བྱིས་པའི་ཤི་རྐྱེན་ནི་གཙོ་བོ་ཆུ་ལ་བཙོག་བཟོ་བྱས་པ་ལས་བྱུང་བ་ཡིན།”[3]ཟེར་བས། བོད་ཀྱི་ཆུ་བོ་དེ་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་མ་འོངས་པའི་སྐྱེ་འགྲོ་ཀུན་གྱི་འཚོ་བརྟེན་གྱི་རྨང་གཞི་དང་བདེ་ཐང་གི་ཆ་རྐྱེན་ཨང་དང་པོ་དེ་ཆགས་ཡོད། མདོར་ན་བོད་མཐོ་སྒང་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་མཛོད་དང་། ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་མཛོད་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཚེ་སྲོག་ཀུན་གྱི་རྩ་བ་ལྟ་བུ་ཡིན་པ་དེའོ།།

༢ ཆུ་བོ་དེ་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་ཐབས།
          མཐོ་སྒང་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ནས་འབབ་པའི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་ཆེན་རྣམས་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གཅེས་འཛིན་བྱ་རྒྱུ་ནི་བོད་མི་རིགས་གཅིག་པུའི་འགན་འཁྲིའམ་གནད་དོན་ཙམ་མ་ཡིན་པར། ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་མི་མང་ཀུན་ལ་ཆུ་བོ་དེ་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་ཐོབ་ཐང་དང་འགན་འཁྲི་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན།
          ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་རང་བྱུང་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་འཇིག་ཉེན་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་གནས་སུ་ལྷུང་པའི་འཛམ་གླིང་གི་གཙང་ཆེན་བཅུའི་མིང་འདོན་བྱས་པའི་ཁོངས་ནས་ཆུ་ཆེན་བཞི་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འགོ་འཛུགས་ཀྱིས་བཞུར་བའི་རྨ་འབྲི་རྫ་གསུམ་དང་། རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ་བཅས་ཡིན།[4] མདོར་ན་ཆུ་མགོ་ནས་བརྙོགས་ན་མཇུག་ནས་དྭངས་ཐབས་མེད་ཟེར་བའི་དཔེ་ལྟར། ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་བོ་འདི་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་དགོས་ན་ངེས་པར་དུ་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་དགོས་པ་དང་། བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ལ་སྦགས་བཙོག་ཤོར་ན་ཨེ་ཤའི་ཆུ་བོ་འདི་དག་ནམ་ཡང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་མི་ཐུབ་པས། དེར་བརྟེན་ཆུ་བོ་འདི་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་མཚོ་དང་མཚེའུ་དག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་དང་གཅེས་འཛིན་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཆུ་བོ་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་གནས་བྱེད་མཁན་གྱི་ཨེ་ཤ་ཡའི་སྐྱེ་འགྲོ་དུང་ཕྱུར་མང་པོའི་ཚེ་སྲོག་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་དོན་ཞིག་ཡིན།

          སྤྱིར་ཆུ་བོ་དེ་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པ་ལ་ཐབས་སྣ་ཚོགས་ཡོད་ནའང། གཤམ་དུ་འཁོད་པའི་དོན་ཚན་དེ་དག་ནི་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་པའི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་བོ་དེ་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་ཐབས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་གལ་ཆེན་འགའ་རུ་མཐོང་། 
༡[5] གངས་རི་དང་མཚོ་དང་མཚེའུ་ཁུལ་དུ་ཚུལ་མིན་གྱིས་ས་བརྐོ་བ་དང་། རྡོ་སློག་པ། ཤིང་ནགས་གཅོད་པ། གཏེར་ཁ་སྔོག་པ་སོགས་ཀྱི་ལས་རིགས་རྣམས་བཀག་སྡོམ་བྱ་དགོས།
༢བཟོ་གྲྭ་དང་། གྲོང་ཁྱེར། ཁྱིམ་ཚང་སོགས་ཀྱི་བཙོག་ཆུ་དང་། གད་སྙིགས་སམ་མི་མཁོ་བའི་སྙིགས་རྫས་རྣམས་གང་འདོད་ཆུའི་ནང་དང་གཙང་པོའི་གཡས་གཡོན་དུ་འབོ་མི་ཆོག་པའི་ཁྲིམས་ལུགས་སམ་འདུ་ཤེས་ཡོད་པར་བྱ་དགོས།
༣ ད་ལྟ་རྒྱ་ནག་གིས་འབྲི་ཆུའི་རྒྱུད་དུ་ཆུ་མཛོད་ ༢༡ དང་རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུའི་རྒྱུད་དུ་ཆུ་མཛོད་ ༧ དང་། ཡར་ཀླུངས་གཙང་པོའི་རྒྱུད་དུ་ཆུ་མཛོད་ ༢ སོགས་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་དུ་འབབ་བཞིན་པའི་བོད་ཀྱི་གཙང་པོ་གསུམ་གྱི་བརྒྱུད་དུ་ཆུ་མཛོད་ ༢༩ ཙམ་ཞིག་རྒྱག་རྒྱུའི་འཆར་གཞི་ཡོད་པས། དེ་ལ་ཨེ་ཤ་ཡའི་མི་མང་ཡོངས་ཀྱིས་ངོ་རྒོལ་བྱ་རྒྱུ་དང་།  རྒྱ་ནག་གིས་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཚེ་སྲོག་དང་འབྲེལ་བའི་ཆུ་བོ་དག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱ་དགོས་པ་ལས་ནམ་ཡང་སྦགས་བཙོག་བཟོ་མི་ཆོག་པའི་སྐུལ་ལྕག་འདེབས་དགོས།
༤བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་སྤང་ལྗོངས།  ཤིང་ནགས་དང་བྱེ་ཐང་། རླུང་ཁམས་སོགས་ལ་སྦགས་བཙོག་ཐེབས་ན། མཁའ་རླུང་ནང་གི་མི་གཙང་བའི་སྙིགས་རྫས་སྣ་ཚོགས་དང་གད་སྙིགས་དེ་དག་ཐད་ཀར་ཆུ་ནང་དུ་འབབ་པའམ་ཡང་ན་ཁ་བ་དང་ཆར་ཆུས་གཙང་པོའི་ནང་དུ་ཁྱེར་ནས་ཆུའི་ཁོར་ཡུག་གི་དྭངས་གཙང་ལ་གནོད་པ་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཀྱིན་ཡོད་པས། ངེས་པར་དུ་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྤྱི་ཡོངས་ནས་བདག་གཅེས་བྱ་དགོས།
༥ དཔྱད་རྩོམ་དང་གཏམ་བཤད་སོགས་ལས་འགུལ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ལམ་ནས་ཨེ་ཤ་ཡའི་མི་མང་ཀུན་གྱིས་དངོས་སུ་ལོངས་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ཆུ་བོ་དེ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་དང་། ཆུའི་གལ་ཆེན་རང་བཞིན་སོགས་གོ་རྟོགས་སྤེལ་དགོས།

[1]བོད་ཀྱི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ཆ་འཕྲིན་དྲ་བའི་ནང་དུ་<<སའི་གོ་ལར་སྣེ་གསུམ་པ་གཅིག་ཡོད་པ་དང་མི་ས་ཡ་མང་པོས་དེའི་ཆུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད>>ཞེས་པའི་ནང་དུ་གསལ།

[2]ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་པར་འགྲེམས་ཞུས་པའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།ཤོག་གྲངས་༡༣ནང་དུ་གསལ།

[3]ཁམས་པའི་དྲ་བའི་ནང་དུ་རྩོམ་པ་པོ་རྩེ་གཞུང་སྐལ་བཟང་འབོམ་གྱིས་༢༠༡༢ལོའི་ཟླ༠༤པའི་ཚེ་༢༤ཉིན་དྲངས་བའི་བོད་ཁམས་དུ་ཆུའི་སྐྱེ་ཁམས་དང་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཞེས་པའི་ནང་དུ་གསལ།

[4]ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་ནས་པར་འགྲེམས་ཞུས་པའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།ཤོག་གྲངས་༥༣ནང་དུ་གསལ།

[5]The Potential for Conflict: Implications of Chinese Control over Asia’s Major River Systems ཟེར་བའི་དྲ་རྒྱ་འདིའི་ནང་དུ་གསལ།

<<བོད་མཐོ་སྒང་གི་འབབ་ཆུ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཚེ་སྲོག་གི་འབྲེལ་བ།>>ཞེས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་འདི་རང་ཉིད་ཀྱི་ནུས་ཤུགས་ཡོད་ཚད་ཀྱིས་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་དུ་འབབ་བཞིན་པའི་ཆུ་བོ་འདི་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འབབ་ཡུལ།  ཆུ་བོ་འདི་དག་ཨེ་ཤ་ཡའི་སྐྱེ་འགྲོ་ཀུན་གྱི་འཚོ་གནས་ལ་འབྲེལ་བ་ཇི་ལྟར་ཡོད་མེད་སོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ཡིན།  ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་བཅོ་ལྔ་ཙམ་བརྒྱུད་ནས་ཐད་ཀར་འབབ་བཞིན་པའི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཅུ་ལྷག་ཙམ་གྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གངས་རི་དང་འཁྱག་རོམ། མཚོ་དང་མཚེའུ་དེ་དག་རེད་ལ། ཆུ་བོ་དེ་དག་གི་འབབ་རྒྱུན་དུ་ཁྱོན་བསྡོམས་མི་འབོར་༤,༤༧༩,༦༡༠,༡༦༢ ཙམ་ཞིག་གི་འཚོ་བའི་རྟེན་གཞི་ལྟ་བུ་ཆགས་འདུག  ཆུ་བོ་དེ་དག་དེ་འདྲའི་གལ་འགངས་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་པར་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་གསལ་རྟོགས་བྱུང་བའི་བརྒྱུད། དེ་དག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ཐབས་ལམ་དང་གོ་རྟོགས་ཡོང་བའི་ཕྱིར་གུས་པས་དཔྱད་རྩོམ་འདི་སྤེལ་བ་ཡིན།

          དེ་ཡང་དཔྱད་རྩོམ་འདི་ཉིད་བསམ་ཚུལ་དང་བཤད་རྒྱུན་ཙམ་གྱི་དབང་དུ་བྱས་ནས་བྲིས་པ་ཞིག་མ་ཡིན་པར། རྩོམ་ཐུང་འདི་གྲུབ་པའི་མགོ་མཇུག་བར་གསུམ་གྱི་རྒྱུ་ཆའམ་དཔྱད་གཞི་གཙོ་བོ་གཞིར་བཞག་ནས་བྲིས་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། མ་འོངས་པར་མུ་མཐུད་ནས་བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྐོར་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ནས་གཞན་ལ་གོ་རྟོགས་སྤེལ་རྒྱུ་ཡིན། འོན་ཀྱང་ཕྲན་ནི་ཤེས་ཡོན་གྱི་གནས་ཚད་ཞན་པས་དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་མགོ་མཇུག་བར་གསུམ་དུ་ནོར་བ་དང་འཁྲུལ་བ་མང་པོ་བྱུང་ཡོད་ངེས་རེད། དེར་བརྟེན་ནོར་འཁྲུལ་དང་ཆད་ལྷག་རིགས་ཡོད་ན་ཀློག་པ་པོ་དག་ལ་དགོངས་དག་ཞུ་རྒྱུ་ལས་མ་འདས།

སྤྱི་ལོ་ ༢༠༡༧ ཟླ་ ༠༨ པའི་ཚེས་ ༡༣ ཉིན་ས་རཱ་བོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་སློབ་གཉེར་ཁང་གི་ནང་པའི་ཚན་རིག་དང་ལྟ་གྲུབ་འཛིན་གྲྭ་རུ་བྲིས།  

(གོང་དུ་ལུང་འདྲེན་ཟིན་པའི་དེབ་དག་གཤམ་དུ་བཀོད་མེད།)

དབྱིན་ཡིག་གི་ཟུར་བལྟའི་དེབ་ཁག

• Tibet-Environment and Development Issues 1992: Published by Environment and Development Desk, DIIR, CTA.
• George B.Schaller,1980. Stones of silence: Journey in the Himalayas. The Viking press, New York, 292pp.
• Gary McCue,1991. The mountaineers seattle,304pp
• MELTDOWN IN TIBET. Machael  Buckley.  Environment and Develop
• George B.schaller,1998. Wildlife of the Tibetan Steppe: The University of Chicago press, Chicago, USA

དྲ་རྒྱའི་མིང་།

• ཀྲུང་གོ་བོད་ཀྱི་སློབ་འབྲིང་དྲ་བ།  www.tibetannms.cn/
• ཀྲོང་གོ་བོད་རིག་པའི་དྲ་བ།  www.tibetology.ac.cn
• གངས་ལྗོངས་བོད་ཀྱི་དྲ་མཛོད། www.thelan.dofsnows.com
• རྒྱལ་སྤྱིའི་རྒྱུག་ཆུའི་དྲ་བ། www.internationalrivers.org/
• མཐོ་སྒང་བོད་ཀྱི་དྲ་བ། www.tibetanplateau.blogspot.
• གནམ་གཤིས་སྔོན་བརྡའི་དྲ་བ། www.science.co.il/
• བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་དྲ་བ། www.tibetecology.org
• བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་དུས་དེབ།  www.thlib.org
• མཚོ་སྔོན་བོད་རིག་དྲ་བ།  www.bodrigs.com/
• Asian population in 2017  www.worldmeters.info>asia-population
• Melt down in Tibet www.meltdownintibet.com
• Rivers in Asia Continent www.7continentslist.com>asian>rivers-i
• The longest rivers in Asia www.worldatlas.com>aslandrivers
• Tibet: A major sources of Asia’s rivers www.futuredirections.org
• Tibetan mountains  www.tibettravel.org
• Why water is important to life https://owlcation.com>STEM>Ecology