༄༅།།ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནད་དོན་གླེང་བ།
༡ བོད་སྐམ་ན། ཨེ་ཤི་ཡ་འཆི་བར་འགྱུར།
༢ ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན།
༣ ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ལས་སྐྱོབ་ཐབས།
༤ གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཤུགས་ཆུང་དུ་གཏོང་ཐབས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ལྔ།
༥ ད་དུང་ཕྱིས་དྲགས་མེད།
རྩོམ་པ་བོ།
འཇིགས་མེད་བློ་གྲོས།
༡། བོད་སྐམ་ན། ཨེ་ཤི་ཡ་འཆི་བར་འགྱུར།1
གནམ་གྱྀ་ནི་དབུས།
ས་ཡི་ནི་དཀྱིལ།
གླྀང་གི་ནི་སྙིང་པོ།
གངས་ཀྱི་ནྀ་ར་བ།
ཆུ་བོ་ཀུན་གྱི་ནི་མགོ་བོ།
རྀ་མཐོ་ས་གཙང་།
ཡུལ་བཟང་།
མྱྀ་འཛངས་ཤིང་དཔའ་རུ་སྐྱེ།
ཆོས་བཟང་དུ་བྱེད།
རྟ་མགྱོགས་སུ་འཕེལ་བའྀ་གནས།2
-ལོ་ངོ་ཆིག་སྟོང་ཉིས་བརྒྱའི་སྔོན་དུ་བྲིས་པའི་བོད་པའི་སྙན་ཚིག་ཅིག ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་།འདི་ནི་ལོ་ངོ་ ༡༢༠༠ ལྷག་གི་སྔོན་དུ་བྲིས་པའི་བོད་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་རང་བཞིན་བརྗོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རྙིང་ཤོས་ཤིག་དང་བོད་པའི་སྙན་ཚིག་རིག་པ་རྙིང་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཤིག་ཡིན། སྙན་ཚིག་འདིས་ཆགས་འཇིག་གི་འགྱུར་བ་རླབས་ཆེན་ཞིག་གི་གནས་བབ་ནང་ལྷུང་བའི་ད་ལྟའི་བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་གི་སྒྲོམ་གཞིའི་ཕྱི་ནང་དུ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་རང་ཅག་རྣམས་ལ་ལོ་ངོ་སྟོང་ཚོ་གཅིག་གི་གོང་རོལ་གྱི་བོད་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་མཛེས་སྡུག་བཀོད་པ་ཇི་ཙམ་ལྟ་ན་སྡུག་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་ངང་ཚུལ་ལ་དྲན་གསོ་གཏོང་བཞིན་ཡོད།
བོད་དུ་སྙན་ཚིག་རིག་པའི་དཔལ་ཡོན་དར་འཕེལ་བྱུང་བའི་དུས་མཚམས་ནས་དུས་རབས་ཉི་ཤུའི་སྟོད་ཆའི་བར་གྱི་དུས་སྐབས་ནང་སྲིད་པའི་གངས་རི་དང་བསྐལ་པའི་ཀླུང་ཆེན། སྔོ་སངས་ནམ་མཁའ་དང་ཡངས་པའི་སྤང་ཐང་སོགས་ནི་བོད་པའི་སྙན་ངག་མཁས་པའི་བསྔགས་བྱ་གཅིག་པུར་གྱུར་ཅིང་། སངས་རྒྱས་པའི་ཆོས་ལུགས་ནས་གསུངས་པའི་ཚད་མཐོན་པོའི་བརྗོད་དོན་ཕལ་ཆེར་མཚོན་བྱེད་དུ་བཀོལ་མྱོང་བའི་དཔེ་ཆོས་བླ་ན་མེད་པ་དག་ཀྱང་ཡིན། སྐབས་དེའི་སྙན་ངག་པ་ཕལ་ཆེར་འདུས་བྱས་མི་རྟག་པའི་ངང་ཚུལ་ལ་གོ་རྟོགས་གཏིང་ཟབ་མངའ་བའི་ལྟ་གྲུབ་སྨྲ་བ་ཡིན་ཀྱང་། ཁོང་ཅག་གི་མཛེས་དཔྱོད་རིག་པའི་ལྟ་ཚུལ་ནང་ནམ་ཡང་བླ་ན་མེད་པའི་མཛེས་རྩལ་རྫོགས་པའི་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་བཀོད་པ་འདི་དག་འདི་ལྟའི་མྱུར་སྟབས་ཀྱིས་ཞིག་རལ་དུ་འགྲོ་སྙམ་པའི་སྔོན་དཔག་དང་བསམ་ཚུལ་བྱུང་མྱོང་མེད།
དེ་ཡང་ཁོང་ཅག་གིས་ཇོ་མོ་གླང་མ་དང་རྨ་ཆེན་སྤོམ་ར། ཡར་ལྷ་གཤམ་པོ་དང་དག་པ་ཤེལ་རི་སོགས་ཀྱི་གངས་རྒན་རྣམས་ལ་སྲིད་པའི་གངས་རི་ཞེས་པའི་བརྡ་སྦྱོར་མཛད་དེ། གངས་རྒན་དེ་དག་སྲིད་པ་ཆགས་ཙམ་ནས་གྲུབ་པ་དང་སྲིད་པ་མ་སྟོང་གི་བར་དུ་འགུལ་མེད་བརྟན་པོར་གནས་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཟུང་ཞིང་། བོད་པའི་དཔལ་ཡོན་དར་འཕེལ་དང་ཁ་བྲལ་ཐབས་མེད་པའི་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོ་དང་རྒྱལ་མོ་རྔུལ་ཆུ། སེངྒེ་ཁ་བབ་དང་རྨ་འབྲིའི་ཀླུང་ཆེན་སོགས་ལ་བསྐལ་པའི་གཙང་ཆེན་ཞེས་བསྐལ་པ་ཆགས་ཙམ་ནས་བཞུར་འགོ་བརྩམས་ཤིང་། བསྐལ་པ་མ་སྟོང་གི་བར་རྒྱུན་ཆད་མེད་པའི་ཚུལ་གྱིས་བཞུར་སྲིད་པའི་བསམ་ཚུལ་བཟུང་ཡོད།
བསྐལ་པ་ཕར་ཟད་ལོ་ངོ་སྟོང་ཚོ་འགའ་ཡང་མ་ཕྱིན་པའི་སྔོན་ནས་ཏེ། ད་ནས་བརྩིས་པའི་ལོ་ངོ་ཉིས་བརྒྱ་བདུན་ཅུའི་སྔོན་དུ་མི་དབང་ཕོ་ལྷས། གངས་རིའི་ར་བས་བསྐོར་བའི་ཞིང་ཁམས་སུ། །གསུངས་པའི་3 གངས་རིས་བསྐོར་བའི་ཞིང་ཁམས་འདི་ཉིད་ད་དུས་བྲག་རིའི་ར་བས་བསྐོར་བའི་ཡུལ་གྲུ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་སྲིད་པའི་ཆགས་འཇིག་མྱུར་པོ་ཞིག་གི་ནང་ལྷུང་ཟིན་ཅིང་། བསྐལ་པའི་གཙང་ཆེན་ཁག་གི་བཞུར་རྒྱུན་སྣེ་མོ་མཐའ་ཡི་རྒྱ་མཚོར་འབྱོར་མིན་གྱི་ཉེན་ཚབས་ཤིག་གི་ནང་ལྷུང་ཡོད། དེས་ན་ད་ལྟ་མཐོ་སྒང་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་བཀོད་པ་ནི་བསྟོད་དབྱངས་སྙན་ཚིག་གི་བརྗོད་དོན་ནས་ཉེན་ཚབས་རང་བཞིན་བརྗོད་པའི་རྩོམ་ཡིག་གི་བརྗོད་དོན་དུ་འགྱུར་ལྡོག་ཡོང་བཞིན་ཡོད་དེ། ༢༠༠༧ ལོར་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ལྷན་ཚོགས་[UN Intergovernmental Panel on Climate Change]ཀྱིས་བཏོན་པའི་ཤོག་ལྡེབས་ ༢༨༠༠ ལྷག་ཡོད་པའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྐོར་གྱི་སྙན་ཐོའི་ནང་སྤྱི་ལོ་ ༢༣༥༠ ཚུན་ཆད་ཀྱི་དུས་ཡུན་ནང་ཨེ་ཤི་ཡའི་གངས་འཁྱགས་རྣམས་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་སྲིད་པའི་ཉེན་བརྡ་4 བཏང་ཡོད་པ་དང་། རྒྱ་ནག་རྒྱལ་ནང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་སྐོར་གྱི་ཚན་རིག་པ་ཁག་གིས་ཀྱང་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༥༠ ཚུན་ཆད་ནང་བོད་ཀྱི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༤༠% ཙམ་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་རྒྱུའི་སྙན་ཐོ་བཏོན་ཡོད།5
བོད་མཐོ་སྒང་དེ་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༠༥,༠༠༠ ཙམ་གྱི་ས་ཁྱོན་ལ་ཁྱབ་པའི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་ཚོགས་ ༤༦,༠༠༠ ལྷག་གིས་གྲུབ་པའི་གངས་འཁྱགས་ཆེས་མང་བའི་ཡུལ་གྲུ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆུ་མཛོད་6 དང་གོ་ལའི་སྣེ་མོ་གསུམ་པ། 7 ཨེ་ཤི་ཡའི་འཁྱགས་སྒམ།[Icebox of Asia]8 ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆུ་གཙང་དངུལ་འཛིན།[Asia’s Freshwater Bank Account] 9 སོགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་དང་ངོས་འཛིན་བྱེད་སྲོལ་བྱུང་བ་དོན་དངོས་དང་མཐུན་པ་ཡིན། འོན་ཀྱང་མཐོ་སྒང་འཁྱགས་ཚོགས་ཀྱི་བཞུར་ཚད་ཆེས་མྱུར་ཞིང་ཁ་བའི་འབབ་ཚད་བྲི་ཆག་གིས་གངས་འཁྱགས་ལ་ཁ་སྣོན་བསྐྱར་གསོ་ཡོང་ཚད་ཤིན་ཏུ་དལ་བར་བརྟེན་གོང་གསལ་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་སྙན་ཐོ་ལྟར་ལོ་ངོ་གསུམ་བརྒྱ་ལྷག་གི་དུས་ཡུན་ནམ་ཡང་ན་ལོ་ངོ་བརྒྱའི་10 ནང་ཚུད་དུ་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་སྲིད་པའི་ཚོད་དཔག་ཉེན་བརྡ་དེ་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་དུ་འགྱུར་སྲིད་པའི་གནས་བབ་ཆེན་པོ་ལྡན་ཡོད།
དེ་ལྟར་ས་གཞི་རིལ་མོའི་ཐོག་འཁྱགས་རོམ་མང་ཤོས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཡིན་11 ཞིང་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༠༥,༠༠༠ གི་ས་ཁྱོན་ལ་ཁྱབ་པའི་མཐོ་སྒང་འཁྱགས་རོམ་གྱི་འཇིག་རྟེན་ཏེ། ལྷོ་ཕྱོགས་ནས་མཐོ་ལ་བརྗིད་པའི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་གངས་རིས་བསྐོར་ཅིང་། བྱང་ཕྱོགས་ནས་ཁུ་ནུ་རི་རྒྱུད། ནུབ་ཕྱོགས་ནས་ཧིན་དུ་ཀུཤ་དང་པ་མིར་རི་རྒྱུད་བཅས་ཀྱིས་བསྐོར་བའི་ས་མཐོའི་གངས་འཁྱགས་ཀྱི་བཀོད་པ་འདི་ཉིད་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་འོག་ནས་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བཞིན་པ་ཙམ་མ་ཟད། རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ས་ཡ་ ༡.༣ ནས་ས་ཡ་ ༡.༦ ཙམ་གྱི་ས་ཁྱོན་ལ་ཁྱབ་པའི་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཆེས་མཐོ་སར་ཆགས་པའི་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་[Permafrost]དང་དེས་གྲུབ་པའི་ས་མཐོའི་ཡངས་ཤིང་རྒྱ་ཆེ་བའི་རྩ་ཐང་གི་བཀོད་པ་ཡང་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བའི་གནས་བབ་སྡུག་པོ་ཞིག་གི་ནང་ལྷུང་ཡོད།
ས་མཐོའི་གངས་འཁྱགས་དང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ནི་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཆུ་ཆེན་རྣམ་བཞི་དང་ཆུ་ཕྲན་སྟོང་ཕྲག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན་ཞིང་། ཆུ་ཀླུང་ཆེ་ཕྲན་འདི་དག་གི་བཞུར་རྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ་འཚོ་སྡོད་བྱེད་པའི་སྐྱེ་དངོས་སྲོག་ཆགས་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཞིག་དང་འཛམ་གླིང་གི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༤༧% ལ་ཉེ་བ་ཞིག་གི་འཚོ་གནས་ཀྱི་རྟེན་གཞི་ཡིན།12 དེས་ན་“བོད་སྐམ་ན། ཨེ་ཤི་ཡ་འཆི་བར་འགྱུར།”ཞེས་པའི་འབོད་སྒྲ་འདི་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་དང་མཐུན་པ་ཡིན་ཞིང་། “ཨེ་ཤི་ཡའི་འཚོ་གནས་བོད་ཀྱི་བདེ་ཐང་ལ་བརྟེན་ཡོད།”13 ཅེས་པའི་སྡོམ་ཚིག་འདི་ཡང་འུད་སྒྲོག་ཙམ་མིན་པ་འབྲི་ཆུའི་གནས་བབ་ཀྱིས་གསལ་སྟོན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། དེ་ཡང་འབྲི་ཆུས་རྒྱ་ནག་གི་འཐུང་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་བརྒྱ་ཆ་ ༤༠% ཟིན་ཡོད་ཅིང་། འབྲས་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠% ལྷག་དང་། འབྲུ་རིགས་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༥༠%། ཉ་འཚོང་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠%། རྒྱ་ནག་རྒྱལ་ནང་ཐོན་སྐྱེད་རྩ་འབོར་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༤༠% མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད།14
རྒྱ་ནག་གི་འདས་པ་དང་ད་ལྟའི་དཔལ་ཡོན་དར་འཕེལ་དང་རྒྱ་རིགས་ས་ཡ་མང་པོའི་ཉིན་རེའི་འཚོ་གནས་ཀྱི་རྟེན་གཞིར་གྱུར་པའི་འབྲི་ཆུའི་མཛེས་སྡུག་གིས་ད་ནས་བརྩིས་པའི་ལོ་ངོ་ ༧༥༠ ལྷག་གི་སྔོན་ཏེ་སྤྱི་ལོ་ ༡༢༧༠ ནང་ཝི་ནི་ཤན་[Venetian traveller]གྱི་འགྲུལ་བཞུད་པ་མར་ཁོ་པོ་ལོ་[Marco Polo]ཧང་སངས་སུ་བཅུག་ཡོད། དེ་ཡང་ཁོང་གི་འགྲུལ་བཞུད་སྐབས་འབྲི་ཆུ་ནི་གཙང་ཆུའི་ཐོག་ཏུ་གྲུ་གཟིངས་ཀྱིས་ཁེངས་ཤིང་ཚོང་ལས་ཀྱི་འཁྲུགས་ཆ་དོད་ལ་གཙང་ཆུ་ཞིག་གི་ཚད་ལས་བརྒལ་ཏེ་རྒྱ་མཚོ་ལྟ་བུ་ཞིག་གི་མཐོང་ཚུལ་བྱུང་ཡོད།15 དཔལ་འབྱོར་དང་རིག་གནས་དར་སྤེལ་གྱི་རྟེན་གཞིའི་ཆ་ནས་དུས་སྐབས་དེའི་དབྱིན་ཡུལ་གྱི་ཐེམ་སི་[Thames]གཙང་ཆེན་ལ་འགྲན་དུ་མེད་པའི་གཙང་ཆེན་དེ་ཉིད་དེང་སང་ཉམས་རྒུད་རླབས་ཆེན་ཞིག་གི་འགྱུར་འགྲོས་ནང་ལྷུང་ཡོད་དེ། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༩༤ ནས་འགོ་བརྩམས་ཏེ་ ༢༠༠༨ བར་གྱི་རྒྱུན་མཐུད་འཛུགས་སྐྲུན་གྱིས་གྲུབ་པའི་འཛམ་གླིང་ཐོག་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་ཆུ་རགས་ཆེན་པོ་གསུམ་[Three Gorges Dams]གྱིས་གཙོས་ཆུ་རགས་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་གིས་འབྲི་ཆུའི་དྭངས་གཙང་དང་འབོར་ཚད། མཛེས་སྡུག་ལྡན་པའི་རང་བྱུང་བཞུར་འགྲོས། ཆུ་ནང་དང་ཆུ་ཁའི་རྩི་ཤིང་དང་སྲོག་ཆགས་སོགས་ལས་གྲུབ་པའི་སྐྱེ་ཁམས་མ་ལག་གི་བཀོད་པར་ཉམས་ཉེས་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཏེ་འབྲི་ཆུའི་རང་བྱུང་གི་མཛེས་སྡུག་ལ་གཏོར་སྐྱོན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད་པ་དང་། ད་ལྟ་ཤར་རྒྱ་ནག་རྒྱ་མཚོའི་མཚོ་ཁར་ཆགས་པའི་འབྲི་ཆུའི་མཐར་ཐུག་གི་འབབ་ཡུལ་དུ་ཆུའི་འབོར་ཚད་ལ་བྲི་ཆག་ཆེན་པོ་བྱུང་བ་ཙམ་མ་ཟད། རྒྱུན་ལྡན་གཙང་ཆེན་ཁག་གིས་རང་གི་བཞུར་ལམ་གྱི་ས་ཁུལ་ཁག་ནས་འཁྱེར་ཡོང་བའི་ཞིང་སར་ཕན་ཐོགས་ཆེ་བའི་ས་ཡི་གཤིན་རྒྱུ་[Silt]ཁག་ཀྱང་གཙང་ཆེན་འདིའི་མཐར་ཐུག་གི་འབབ་སའི་ཞིང་སའི་ས་ཁུལ་དུ་འཁྱེར་ཚད་ཆེས་ཉུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད་པར་བཤད།16
སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༢ ལོར་གཙོ་འཛིན་མའོ་ཡིས་འཆར་འགོད་བྱས་ཤིང་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ལོར་དངོས་སུ་མགོ་འཛུགས་ཀྱིས་འབྱུང་འགྱུར་ལོ་ངོ་སུམ་ཅུའི་ནང་ཚུད་འགྲུབ་རེ་བྱེད་པའི་ལྷོ་ཆུ་བྱང་འདྲེན་[South-to-North Water Diversion]གྱི་ལས་གཞི་འདི་ཉིད་བརྒྱུད་ལོ་རེ་བཞིན་འབྲི་ཆུའི་ཆུའི་འབོར་ཚད་མི་ཊར་ཤོ་གཟུགས་[རྒྱ་དཔངས་གྲུ་བཞི་མ་]ཐེར་འབུམ་ ༤༥ [45 billion cubic meters(11.88 trillion gallons)]ཙམ་ཞིག་ཆུའི་མཐུན་རྐྱེན་དཀོན་པའི་རྒྱ་ནག་གི་ས་ཁུལ་ཁག་ཏུ་ཁ་བསྒྱུར་བྱ་འཆར་ཡོད།17 འདིས་དེང་སྐབས་རྨ་ཆུའི་སྣེ་མོ་མཐར་ཐུག་གི་བཞུར་ཡུལ་མཐའ་ཡི་རྒྱ་མཚོར་འབྱོར་མི་ཐུབ་པའི་གནས་སྐབས་ཡང་སེ་ཡོང་བཞིན་པ་ལྟར་གྲགས་ཅན་འབྲི་ཆུ་གཙང་པོ་ཡང་རྨ་ཆུ་ལྟར་འགྱུར་རྒྱུའི་དུས་ཚོད་དེ་མི་རིང་བར་འཆར་དུ་འཇུག་པར་རམ་འདེགས་བྱེད་བཞིན་ཡོད།
གཙང་ཆེན་ཁག་ལ་ཆུ་རགས་འཛུགས་སྐྲུན་བྱས་པར་བརྟེན་ནས་གཙང་ཆུའི་བཞུར་རྒྱུན་ལ་བྲི་ཆག་ཡོང་བར་རྒྱུ་རྐྱེན་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་ཀྱང་། འདིར་རྒྱུ་རྐྱེན་གཅིག་རང་དཔེ་མཚོན་དུ་འགོད་པ་ལ། གཞི་རྒྱ་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་ཆུ་རགས་ཀྱིས་གཙང་ཆུའི་འབོར་ཚད་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཞིག་ཉི་དྲོད་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་གནས་བབ་འོག་འགུལ་བསྐྱོད་མེད་པར་དྭངས་ཁྲུམ་མེར་འཁྱིལ་ནས་སྡོད་པ་ཡིན་ལ། ཉི་དྲོད་ཀྱིས་འཁྱིལ་ཆུའི་དྲོད་ཚད་འཕེལ་ཏེ་ཆུའི་འབོར་ཚད་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཞིག་རླངས་གཟུགས་ཀྱི་ངོ་བོར་འཕོས་ནས་བར་སྣང་དུ་ཕྱིར་ཐོན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དཔེར་ན་བོད་ཀྱི་གྲགས་ཅན་མཚོ་མོ་ཁྲི་ཤོར་རྒྱལ་མོའི་ཆུའི་བྲི་ཆག་ཀྱང་རླངས་གཟུགས་ཀྱི་ངོ་བོར་འཕོས་ཏེ་ཕྱིར་ཐོན་བྱེད་པའི་གནས་བབ་དང་འབྲེལ་བ་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་རྒྱ་རིགས་ཉམས་ཞིབ་པས་སྙན་ཐོ་བཏོན་ཡོད་པ་ལྟར་ཡིན། དེ་ཡང་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་ཡང་ལི་[Yang Li]དང་ཁོང་གི་ལས་རོགས་ཚོས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པར། མཚོ་སྔོན་པོའི་ནང་ཆར་ཆུ་སོགས་ཕྱི་རོལ་ནས་མཚོ་ནང་དུ་བཞུར་ཡོང་བ་དང་ས་འོག་ནས་མཚོ་ནང་དུ་བཞུར་བརྡོལ་འབྱུང་བའི་མཚོ་ཆུའི་གསོག་ཚད་འབོར་གྲངས་དེ་མི་ལི་མི་ཊར་ ༨༤༠ ཙམ་ཟིན་ཞིང་། མཚོ་ཆུ་རླངས་གཟུགས་ཀྱི་ངོ་བོར་གྱུར་ཏེ་ཕྱི་རོལ་མཁའ་དབྱིངས་སུ་འཕོ་བའི་སྐམ་ཚད་འབོར་གྲངས་དེ་མི་ལི་མི་ཊར་ ༩༢༤ ཙམ་ཡིན་པར་བཤད།18 འདིས་ཚ་དྲོད་ཀྱིས་འཁྱིལ་ཆུའི་འབོར་ཚད་མི་ཉུང་བ་ཞིག་སྐམ་པར་བྱས་ཏེ་གཙང་ཆུའི་བྲི་ཆག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་འབྱུང་བའི་ཚད་གཞི་དེ་ཆུང་ཆུང་མིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད།
འདི་ལྟ་བུའི་བརྒྱུད་རིམ་འོག་ནས་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ནས་ ༢༠༠༥ བར་གྱི་དུས་ཡུན་ནང་མཚོ་སྔོན་པོའི་ཆུ་ཁའི་མཐོ་ཚད་མི་ཊར་ ༣.༦༢ ཙམ་མར་ཆག་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ལོར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༤༥༤༨ ཀྱི་ས་ཁྱོན་ལྡན་པའི་མཚོ་མོ་འདི་ ༢༠༠༥ ལོར་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༤༢༠༦ གི་ཚད་གཞིར་ལྷུང་སྟེ་མདོར་ན་ལོ་ངོ་དེའི་རིང་མཚོ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༣༤༢ ཙམ་སྐམ་པར་གྱུར་ཡོད།19
འདི་ལྟར་ལོ་ངོ་བདུན་བརྒྱ་ཙམ་གྱི་གོང་རོལ་དུ་ལོ་རེ་བཞིན་འབྲུ་རིགས་གཙོ་བོར་གྱུར་པའི་ཚོང་ཟོག་དབོར་འདྲེན་གྱི་གྲུ་གཟིངས་ ༡༢,༠༠༠ ཙམ་གྱི་འགྲོ་འོང་བྲེལ་ཟིང་དང་བཅས་20 ཀྱང་། ཆུ་རགས་དང་གློག་ཁང་ལ་སོགས་པའི་འགོག་རྐྱེན་དང་དཀའ་ངལ་མེད་ཅིང་། གཙང་ཆུའི་དྭངས་གཙང་དང་རོ་བཅུད། ཆུ་ནང་དང་ཆུ་ཁའི་སྐྱེ་དངོས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་གུད་མེད་སྙོམ་པོར་གནས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པའི་འཛམ་གླིང་གི་གཙང་ཆུ་རིང་ཤོས་ཨང་གསུམ་པ་ཡིན་པའི་འབྲི་ཆུ་འདི། དེང་སང་གོང་དུ་བཤད་པ་ལྟར་གྱི་འགྱུར་ལྡོག་ཅིག་གི་ནང་ཚུད་པ་ཙམ་མིན་པར་གཙང་ཆུའི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་གྱུར་པའི་བོད་མཐོ་སྒང་གི་གངས་འཁྱགས་དང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ཁག་ཀྱང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན་འོག་ནས་ཉམས་ཉེས་སུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་ནི་དངངས་འཚབ་སྐྱེ་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན།
དེས་ན་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྱོན་དུ་འབྲས་ལ་སོགས་པའི་འབྲུ་རིགས་ཐོན་སྐྱེད་ཤུགས་ཆེ་ཤོས་བྱེད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་རྒྱ་ནག་དང་རྒྱ་གར་ལྟ་བུའི་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་གནས་བབ་བོད་ཀྱི་ཆུ་ཆེན་ཁག་ལ་མེད་ན་མི་འབྱུང་གི་ལྟོས་འབྲེལ་གྲུབ་པའི་ངང་ཚུལ་གཅིག་པུར་བསམས་ཀྱང་བོད་མཐོ་སྒང་གི་སྣོད་བཅུད་ཀྱི་གལ་གནད་རང་བཞིན་གསལ་བར་མཚོན་ཐུབ།
བོད་མཐོ་སྒང་གི་གངས་འཁྱགས་དང་གཏན་ཆགས་འཁྱགས་རིམ་ལ་ཉམས་རྒུད་ཤུགས་ཆེ་འབྱུང་བ་གོ་ལ་སྤྱིའི་ཚ་དྲོད་གོང་མཐོར་ཕྱིན་པ་སོགས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་སྣེ་མང་ལ་བརྟེན་པའི་གྲས་ནས། དུད་སྙིགས་ནག་པོའི་[Black Soot]ཤུགས་རྐྱེན་ནི་ཆུང་ཆུང་ཞིག་གཏན་ནས་མིན། སྟབས་ཉེས་པ་ཞིག་ལ་བོད་མཐོ་སྒང་དེ་འཛམ་གླིང་ནང་རྡོ་སོལ་ཤུགས་ཆེ་ཤོས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་ཆགས་ཡོད་པ་དེས་གངས་འཁྱགས་བཞུར་སྟོང་དུ་འགྲོ་བའི་ཚད་གཞི་ཇེ་མགྱོགས་སུ་གཏོང་བཞིན་པ་ལྟར་ཡོད། རྒྱ་ནག་གིས་སྤྱིའི་ཆ་ནས་བདུན་ཕྲག་རེར་རྡོ་སོལ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་བཟོ་གྲྭ་རེ་གསར་འཛུགས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་ཅིང་།21 རྒྱལ་ནང་དུ་ནུས་ཤུགས་དགོས་མཁོའི་བརྒྱ་ཆ་ ༧༠% ཙམ་རྡོ་སོལ་ལ་བརྟེན་ཡོད། རྒྱལ་སྤྱིའི་ནུས་ཤུགས་ལས་ཁང་གི་སྔོན་དཔག་ལྟར་ན།
སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༥ ལོར་རྒྱ་ནག་གིས་གློད་གཏོང་བྱས་པའི་དྲོད་ཁང་རླངས་རྫས་ལས་[Greenhouse Gase]ནག་རྫས་འབར་རླངས་[Carbon Dioxide]ཀྱི་འབོར་ཚད་དེ་ཏུན་ས་ཡ་ ༧༥༢༧ ཟིན་ཡོད་པ་དང་། འབོར་ཚད་དེ་ནི་ ༡༩༩༠ ལོའི་གློད་གཏོང་དང་བསྡུར་ན་བརྒྱ་ཆ་ ༡༥༢% ཙམ་འཕར་ཡོད། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ དང་ ༢༠༠༧ ལོར་སྔར་ལས་ཀྱང་སྡུག་ཏུ་ཕྱིན་ཏེ་ནག་རྫས་འབར་རླངས་གློད་གཏོང་གི་ཚད་གཞི་བརྒྱ་ཆ་ ༨% འཕར་ཡོད་ཅིང་། དེས་ ༢༠༠༧ ལོའི་གོ་ལ་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱིས་ནག་རྫས་འབར་རླངས་གློད་གཏོང་གི་གསུམ་ཆ་གཉིས་ཟིན་ཡོད་པར་བཤད། རྒྱ་ནག་གིས་འབོར་ཚད་ཆེས་མང་བའི་ནག་རྫས་འབར་རླངས་གློད་གཏོང་གིས་དུད་སྙིགས་ནག་པོའི་རིགས་རྣམས་རླུང་ཁམས་བརྒྱུད་དེ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་གངས་འཁྱགས་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་འབབ་བཞིན་ཡོད་ལ། དུད་རྫས་འདིས་རླུང་ཁམས་སུ་གནས་པ་དང་ས་སྟེང་དང་གངས་འཁྱགས་ཀྱི་སྟེང་དུ་བབ་པའི་སྐབས་གཉིས་ཀར་ཉི་དྲོད་ཉར་སྲུང་གིས་གང་དུ་གནས་སའི་གངས་འཁྱགས་ཚད་མགྱོགས་པོས་བཞུར་བར་རམ་འདེགས་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།
ང་ཚོ་ཕལ་ཆེེ་བར་དོ་སྣང་ཡོང་བཞིན་པ་ལྟར་དཔྱིད་དུས་དང་སྟོན་དུས་ཀྱི་ཚེ་གངས་རིའི་ཁ་དོག་ཁམ་པའམ་སེར་ཤས་ཆེ་བར་འགྱུར་བཞིན་པ་ཡང་རླུངས་ཁམས་ནང་རྒྱུ་འགྲུལ་བྱེད་པའི་རྫས་རྡུལ་དང་དུད་སྙིགས་སོགས་གངས་ཐོག་ཏུ་བབ་སྟེ་གནས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་བ་ཡིན། དེ་ལྟར་ཤར་ཕྱོགས་ནས་རྒྱ་ནག་གི་རྡོ་སོལ་བཟོ་གྲྭ་སོགས་དང་ལྷོ་ཕྱོགས་ནས་རྒྱ་གར་གྱི་རྡོ་སོལ་བཟོ་གྲྭ་སོགས་ནག་རྫས་གློད་གཏོང་གི་འཛུགས་སྐྲུན་ཁག་གིས་སྐྱེད་སྐྲུན་བྱས་པའི་དུད་རྫས་རྣམས་རླུང་ཁམས་བརྒྱུད་ཧི་མ་ལ་ཡའི་གངས་འཁྱགས་ཀྱི་ཐོག་དུ་ཉི་དྲོད་ཉར་སྲུང་གི་ཚུལ་དུ་གནས་བཅའ་བཞིན་ཡོད་ལ། འདི་ནི་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཡང་རྩེར་ཆགས་པའི་མཐོ་སྒང་བོད་ཀྱི་གངས་འཁྱགས་རྣམས་བཞུར་སྟོངས་སུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་མང་དག་ཡོད་པའི་གྲས་ཀྱི་ཉེན་ཚབས་ཆེ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གྱི་རིགས་ཤིག་ཡིན།
མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ལྷན་ཚོགས་ཀྱི་ཚོགས་མི་གཙོ་གྲས་Henry Pollackགིས། མི་འགྱངས་པར་ངེད་ཅག་རྣམས་འགྲོ་བའི་མིའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་འཁྱགས་རོམ་མེད་པའི་འཇིག་རྟེན་ཞིག་གི་ནང་ཆེས་ཐོག་མར་གནས་མཁན་གྱི་མིའི་རིགས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་སྲིད་པ་ཡིན།22 ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ད་ལྟ་ནི་གོ་ལའི་སྣེ་མོ་གསུམ་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་རང་རེའི་མཐོ་སྒང་གི་ཁྱིམ་གཞི་ཙམ་མིན་པར་བྱ་པིན་གུན་[Penguine]དང་དོམ་དཀར་[Polar Bear]གྱི་ཁྱིམ་གཞིར་གྱུར་པའི་གོ་ལའི་ལྷོ་བྱང་གི་སྣེ་མོ་གཉིས་ཀྱང་མགྱོགས་སྟབས་ཀྱིས་བཞུར་བཞིན་ཡོད་སྟབས་ང་ཚོའི་དངོས་ཡོད་ཀྱི་འཚོ་གནས་ནི་ཚོད་དཔག་ལས་བརྒལ་བའི་ཉེན་ཚབས་ཀྱི་གནས་སུ་ལྷུང་བཞིན་ཡོད།༢ ཁོར་ཡུག་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན། ►
◄ མདུན། རྒྱབ། ►
དཔྱད་གཞིའི་ལུང་ཁུངས།
1 བཞུགས་སྒར་རྡ་སར་རྟེན་གཞི་བྱས་པའི་བོད་ཀྱི་བུད་མེད་ལྷན་ཚོགས་ཀྱིས་བསྒྲགས་པའི་འབོད་ཚིག་ཅིག
2 Pelliot-Tibetain 1286 ཡིག་ཕྲེང་ ༣༥། ༧
3 སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། ༡༩༨༦ ལོར་པར་བསྐྲུན་བྱས་པའི་པར་ཐེངས་གསུམ་པའི་གླེགས་བམ་དང་པོའི་ལྡེབ་ ༥༥༨།
4 Kishan Khoday, Climate Change and the Right to Development. Himalayan Clacial Melting and the Future of Development on the Tibetan Plateau, UNDP, May 7, 2007
5 Larmer, “The Big Melt.”
6 Walter Immerzeel, Jetse Stoorvogel and John Antle, Can Payments for ecosystem services secure the water tower of Tibet? Agricultural systems 96[2008] 52-63
7 Jane Q., China: The third pole: Climate change is coming fast and furious to the Tibetan plateau, naturenews, Published online July 23, 2008
8 Michael Buckley, Meltdown in Tibet: China’s reckless destruction of ecosystems from the highlands of Tibet to the deltas of Asia.
9 Lonnie Thompson, glaciologist at Ohio State University.
10 Clifford Coonan, Global warming: Tibet’s lofty glaciers melts away, The Independent, 17 November, 2006.
11 Clifford Coonan, Global warming: Tibet’s lofty glaciers melts away, The Independent, 17 November, 2006.
12 The Impacts of Climate Change on the Tibetan Plateau: A Synthesis of Recent Science and Tibetan Research.p3 དཔེ་དེབ་འདི་བོད་གཞུང་ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས་ནས་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ལོར་བཏོན་ཅིང་བོད་འགྱུར་ཡང་ཡོད།
13 བོད་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ཉམས་ཞིབ་ཁང་དང་ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན་དུ་ཁོར་ཡུག་ཞིབ་འཇུག་གནང་བཞིན་པའི་སྐུ་ཞབས་འཛམ་ལྷ་བསྟན་པ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་སྤྱད་པའི་འབོད་ཚིག་ཅིག
14 WWF China, ‘Melting-Glaciers-on-the-Tibetan-Plateau’,
15 Niall Ferguson, Civilization: The West and the Rest, [first published 2011 by Penguin.]P22
16 David Biello, The Dam Building Boom: Right Path to Clean Energy? Feb 23, 2009
http://e360.yale.edu/feature/the_dam_building_boom_right_path_to_clean_energy/211917 Diversion figures come from the official South-to North Water Diversion website. http:www.nsbd.gov.cn zx English wrp.htm.
17 Xio-Yan Li, He-Ye Xu, Yong-Liang Sun, Deng-Shan Zhang and Zhi-Peng Yang, Lake-Level Change and Water Balance Analysis at Lake Qinghai, West China during Recent Decades, Water Resource Management(2007)
19 Yong Liang Sun, Xiaoyan Li, Lianyou Liu, Heye Xu and Dengshan Zhang, Climate change and sandy land development in Qinghai Lake Watershed, China, Front. Environ. Sci. Engin. China 2008.
20 See in general Bishop, China’s Imperial Way.
21 The Impacts of Climate Change on the Tibetan Plateau: A Synthesis of Recent Science and Tibetan Research. P37
22 Henry Pollack, A World Without Ice[New York: Penguin, 2010], preface.
◄ མདུན། རྒྱབ། ►