རྨ་ཀླུང་ལྷ་མོ་སྐྱབས།

by སྐྱེ་ཁམས་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ། | Nov 20, 2022 | རྩོམ་པ་པོ།

རྨ་ཀླུང་ལྷ་མོ་སྐྱབས་ནི་ཕ་ཡུལ་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་རྨ་ལྷོ་ཁུལ་གཙང་ལྷ་སྡེ་ཞེས་པའི་ཚོ་བ་དེ་ནས་ཡིན། སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༧ ལོར་རྒྱ་གར་དུ་སླེབས་རྗེས་ད་ལྟར་བར་དུ་སློབ་གཉེར་བྱས་ཤིང་། ཝཱ་ཎའི་རིག་རླབས་ཀྱི་རྩོམ་སྒྲིག་པའི་འགན་ཁུར་ཏེ<<ཝཱ་ཎ་རིག་རླབས་དུས་དེབ་>>དང་ ༢༠༡༨ ལོར་<<དུང་སྒྲ་>>ཞེས་པའི་མཁས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། དེ་བཞིན་<<ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་>>ཞེས་པའི་འགྱུར་དེབ་དང་། <<གཙང་བཙན་པོ་མའི་སྐོར་ཆེ་ལོང་ཙམ་བརྗོད་པ།>> <<ཁ་འབབ་བཞིའི་སྐོར་ལ་མདོ་ཙམ་དཔྱད་པ།>> <<བོད་མདོ་དབུས་མདོ་སྒང་གི་ཆུ་བོ་དག་གི་སྐོར་མདོ་ཙམ་བཤད་པ།>> <<ཆུ་ཡོས་ནས་ཤིང་འབྲུག་བར་གྱི་མཚོ་སྔོན་སྡེ་གཟར་ (1723-24) སྐོར་ལ་ཅུང་ཟད་དཔྱད་པ།>> <<མདོ་ཁམས་ཀྱི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་བཞིའི་སྐོར་རགས་རམ་ཙམ་གླེང་བ་>>ཞེས་པ་ལ་སོགས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་སྣ་ཚོགས་སྤེལ་མྱོང་། བོད་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ཉམས་ཞིབ་ཁང་གི་ན་གཞོན་ཉམས་ཞིབ་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་ཐེངས་འགར་གཏམ་བཤད་བྱས་པར་མྱོང་བར་མ་ཟད་དཔྱད་རྩོམ་ཡང་བཏོན་ཡོད། ཡུན་ཙམ་ལ་བོད་ཀྱི་སྨན་རྩིས་ཁང་མཐོ་སློབ་ཏུ་དགེ་རྒན་བྱས། ད་ལྟ་དབུས་བོད་ཀྱི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་དུ་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་བཞིན་ཡོད།

གངས་རི་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་གླེང་བ།

by སྐྱེ་ཁམས་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ། | Nov 19, 2022 | ༢༠༢༢ ལོའི་ཁོར་ཡུག་རྩོམ་རིག་འགྲན་བསྡུར།, གངས་རི།, གནམ་གཤིས།

བྱ་སྨྱོན་པ།

གངས་རི་དང་གནམ་གཤིས་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་བཤད་པ་ལ། ཐོག་མར་བོད་རང་གི་གངས་རིའི་གནས་སྟངས་དང་གངས་རིའི་ཕན་གནོད་སོགས་ལ་རྒྱུས་ཡོད་དགོས་པ། གཉིས་ནས་གངས་རི་དང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོར་ཡུག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ག་རེ་ཐེབས་ཀྱིན་ཡོད་མེད། སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ག་རེ་ཐེབས་ཀྱིན་ཡོད་མེད། དེ་དག་གི་ནང་འཚོ་བའི་ཐོན་ཁུངས་སོགས་ཀྱང་ཐེ་ཡོད།

གསུམ་ནས་ཕན་གནོད་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་མ་འོངས་པར་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ནུས་པ་ཅི་ཞིག་གདོན་ཐུབ་མིན་ལ་སོགས་དོན་ཚན་གསུམ་གྱི་ཐོག་ནས་བཤད་ན་ཧ་ཅང་འོས་པར་མཐོང་ངོ་། རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཞིག་གི་ཆེད་དུ་བོད་ཀྱི་གངས་རི་གླེང་དགོས་དོན་ནི། བོད་ནི་འཛམ་གླིང་གི་སྣེ་གསུམ་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་དང་གཅིག བོད་ཀྱི་གངས་རི་ནི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་ཡི་ཐོན་ཁུངས་གཙོ་བོ་དང་མི་ཕྱུགས་སེམས་ཅན་གྱི་འཚོ་རྟེན་གལ་ཆེན་ཡིན་པ་དང་གཉིས། བོད་ཡུལ་ནི་ས་མཐོ་ཡིན་པ་དང་། གནམ་གཤིས་དང་མཁའ་དབུགས་གཙང་མར་གནས་ཡོད་པ་དང་གསུམ་བཅས་ཀྱི་ཐོག་ནས་གླེང་རིན་ཆེན་པོ་ལྡན་ཡོད་སྙམ།

ང་ཚོར་བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་ཟེར་དགོས་དོན་ཡང་གངས་རི་ར་བས་བསྐོར་བ་ལ་བརྟེན་ནས་མིང་འདི་ཐོགས་པ་ཡིན་ལ། དེའི་ཕྱི་སྣོད་དང་ནང་བཅུད་ཀྱི་བཀོད་པ་དྭངས་གཙང་ཞིག་ཡོད་པ་མཚོན་ཡོད། བོད་ལ་སྲིད་པའི་གངས་རི་གནམ་གྱི་ཀ་བ་ལྟ་བུ་ཧ་ཅང་མང་ལ་དེའི་ནང་ཇོ་མོ་གླང་མ་ནི་འཛམ་གླིང་ཐོག་ཆེས་མཐོ་བའི་གངས་རི་ཡིན། སྤྱིར་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ལ་བརྟེན་ནས་གངས་རི་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད་ལ། སྐབས་རེར་གངས་རི་ལ་བརྟེན་ནས་ཡུལ་དེའི་ཁོར་ཡུག་དང་ནམ་དུས་ལ་འགྱུར་བ་ཐེབས་པའང་ཡོད། མདོར་ན་གངས་རི་ནི་སའི་བཅུད་དང་ཁོར་ཡུག་གི་འགག་རྩ་ལྟ་བུ་ཡིན་པས། གནམ་གཤིས་དང་གངས་རི་ནི་གཅིག་ལ་གཅིག་རྟེན་གྱིས་གནས་པའི་ཆུ་དང་ཉ་ལྟ་བུ་ཡིན་པས་གནས་ལུགས་འདི་ཤེས་དགོས་པ་ཡིན།

གངས་རིའི་ཕན་གནོད་ཅི་ཞིག་ཡིན་ནམ།

གངས་རི་ནི་རྩི་ཤིང་དང་ཆུ་བོ། ནགས་ཚལ། མཁའ་དབུགས་བཅས་ལ་གཙང་བཟོ་བྱེད་མཁན་ཞིག་ཆགས་ཡོད། གངས་རི་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་ཁྲོད་བོད་མི་རིགས་རང་ཉིད་ལ་སྡོངས་གྲོགས་དང་དཔུང་གཉེན་མཛད་མཁན་གྱི་ལྷའི་ཕོ་བྲང་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་སྲོལ་ཡོད། དཔེར་ན། བོད་ཀྱི་གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷ་དང་རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར་སོགས་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་མང་པོ་ཞིག་གངས་རི་དང་འབྲེལ་ནས་ཡོད་ལ། གངས་རི་དེ་དག་ནི་ཁོ་ཚོའི་ཁང་ཁྱིམ་མམ་གནས་སའི་གཞི་ལྟ་བུ་ཆགས་ཡོད། དེར་༸གོང་ས་མཆོག་གིས། ཨ་མདོ་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་གངས་རི་ནི་རྨ་ཆེན་སྦོམ་རའི་བསྟི་གནས་སུ་འདོད་ལ། རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར་ནི་ང་རང་སྐྱེས་ཡུལ་ཨ་མདོ་ས་ཁུལ་གྱི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་རྩ་ཆེན་མང་པོའི་ཁྲོད་ཀྱི་གཅིག་ཡིན། ཨ་མདོ་བ་རྣམས་ཀྱིས་རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར་ནི་རང་ཉིད་ཀྱི་སྡོངས་གྲོགས་དམ་པར་བརྩིས་ནས་ལོ་ལྟར་མཇལ་བ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་རྩ་ཆའི་གངས་རི་དེར་འདུས་ནས་གནས་མཇལ་ཞུ་བ་ཡིན། ཞེས་གསུངས་པ་ཇི་བཞིན་གངས་རི་དང་འབྲེལ་བའི་འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་སོགས་ད་དུང་མ་ཉམས་པར་རྒྱུན་མཐུད་ནས་ཡོང་ཡོད། འོ་ན་གངས་རིའི་ཕན་གནོད་དེས་ང་ཚོ་འགྲོ་བ་མི་དང་བཅས་པར་ཤུགས་རྐྱེན་དང་འབྲེལ་བ་ཅི་ཞིག་ཡོད་མེད་ལ་བལྟ་རྒྱུ་ནི་གནད་ཀྱི་དམ་པ་ཡིན་པས། ཕན་པའི་ཆ་ནས་ང་ཚོ་མུ་མཐུད་འཇིག་རྟེན་སྟེང་ཡུན་རིང་འཚོ་གནས་ཐུབ་པ་དང་། གནོད་པའི་ཆ་ནས་སའི་བཅུད་ཤོར་བ་དང་འབྱུང་ཁམས་དོ་མ་མཉམ་པར། ས་འགུལ་དང་ཆུ་ལོག ཐན་པ། རླུང་འཚུབ། ནད་ཡམས་སོགས་ཀྱིས་བར་དུ་བཅད་ནས་དཀའ་ངལ་དང་སྡུག་བསྔལ་མང་པོ་ཞིག་ང་ཚོའི་མི་ཐོག་འདི་དང་མི་ཐོག་རྗེས་མར་སྤྲོད་རྒྱུ་ཡིན་པ་ནི་གཏན་འཁེལ་བ་རེད། མདོར་ན་གངས་རི་ནི་འགྲོ་བ་མི་གཙོ་བོར་གྱུར་བའི་སེམས་ཅན་གྲངས་མེད་ཀྱི་འཚོ་བའི་མགོ་ཁུངས་ལྟ་བུ་ཆགས་ཡོད། འཚོ་བའི་ཁྲོད་དུ་གངས་རི་ནི་བརྗིད་ཆགས་ཤིང་ཡིད་དུ་འོང་བ་དང་། གངས་རིའི་གཟི་བྱིན་ནི་བོད་མི་ཞིག་ལ་མཚོན་ན་དེ་ལས་ཀྱང་ཕ་ཡུལ་དྲན་བྱེད་དམ། ཡང་ན་ཕ་ཡུལ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ལས་རྟགས་(logo)ལྟ་བུ་ཆགས་ཡོད།

ང་ཚོས་གངས་རི་ཐེ་བའི་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་དང་ཐ་ན་ཁ་བ་འབབ་སྟངས་ཚུན་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་དོ་སྣང་སྤྲོད་དང་། རང་བྱུང་ཁམས་ཟེར་བ་རང་བདག་རང་གཅེས་དང་། ཡང་ན་། རང་འགུལ་ནུས་སྤུངས་བྱེད་མཁན་གྱི་ཚན་རིག་པ་ཞིག་རེད་ཟེར་ནའང་ཡིན་ཆོག་ཆོག་རེད། ༸གོང་ས་མཆོག་གིས་གཞན་ལ་ཕན་མ་ཐོགས་ཀྱང་གནོད་སྐྱེལ་མི་རུང་གསུངས་པ་ལྟར་ང་ཚོས་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་ཕན་ཐོགས་སྒྲུབ་མ་ཐུབ་ཀྱང་། གཏོར་སྐྱོན་དང་འཚེ་བ་སྤོངས་དགོས་པ་ནི་དབང་ཡོད་ཚོས་ངེས་པར་དུ་ཤེས་དགོས་པ་རེད། དེང་སང་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་དབང་དུ་སོང་ནས་ཕྱོགས་གང་སར་ཐོན་སྐྱེད་རྗེས་ཤུལ་གྱི་གད་སྙིགས་གིས་ཁེངས་ཡོད། དེ་བཞིན་མཚོ་དང་མཚེའུ་གཙང་པོ་སོགས་ནི་གངས་རིའི་ཐོན་ཁོངས་སམ་གངས་རི་ལས་འོངས་པ་ཡིན་ལ། མཚོ་དང་མཚེའུ་གཙང་པོ་སོགས་དང་འབྲེལ་ནས་སྐྱེ་དངོས་དང་། སྲོག་ཆགས་དུ་མ་འཚོ་གནས་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་ནི་རྟེན་འབྲེལ་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཆགས་ཡོད། གལ་སྲིད་གངས་རི་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་སྟེ་ཚ་དྲོད་རྒྱས་ན་དེ་འབྲེལ་གྱི་མཚོ་དང་མཚེའུ། གཙང་པོ། སྐྱེ་དངོས། སེམས་ཅན་སོགས་མང་པོ་མུ་མཐུད་གནས་ཐབས་མེད་པ་དང་། ཁོར་ཡུག་གི་རྣམ་པ་འགྱུར་ཏེ་འབྱུང་ཁམས་འཁྲུག་གཞི་གཙོ་བོར་གྱུར་བར་གདོན་མི་ཟ། ༸གོང་ས་མཆོག་གིས། བོད་ཀྱི་གངས་རིའི་ལྷུན་པོ་དེ་དག་ནི་བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་ཐད་ཀྱང་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན། དེས་བས་གལ་ཆེ་བ་ནི། བོད་ཀྱི་སྲིད་པའི་གངས་རི་ཆེན་པོ་འདི་རྣམས་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་བོ་མང་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན། ཉེ་སྔོན་རྒྱ་གར་དང་རྒྱ་ནག་ནང་ཆུ་ལོག་ཆེན་པོ་བྱུང་བའི་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ཡང་ངོས་ཀྱི་ཕ་ཡུལ་གངས་ཅན་ལྗོངས་རྒྱ་མིས་བཙན་བཟུང་བྱས་པ་ནས་བཟུང་ཚད་ལས་འདས་པའི་ཤིང་ནགས་གཅོད་འབྲེག་བྱས་པ་དང་། ཁོར་ཡུག་གཏོར་བརླག་བཏང་བའི་ངན་འབྲས་ཡིན། ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་གངས་རི་ནི་གལ་ཆེན་པོ་དང་། གངས་རི་མེད་ན་སྐྱེ་དངོས་སེམས་ཅན་མང་པོ་སྟོང་འགྲོ་བ་དང་། གངས་རི་ནི་གཅིག་ནས་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་བཅུད་ཀྱི་དྭངས་མ་ཡིན་ལ། གཉིས་ནས་ཁོར་ཡུག་གི་མཛེས་ཉམས་དང་། གངས་རི་ཡོད་མེད་ཀྱི་ས་ཆའི་བཅུད་དང་ལུང་པའི་དཔལ་འབྱོར་ལའང་ཁྱད་པར་ཤོར་གྱིན་ཡོད།

གངས་རིའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་ཁོར་ཡུག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།

གནམ་གཤིས་འགྱུར་བ་ལ་བརྟེན་ནས་གངས་རི་ལ་ཚ་གྲང་གང་རུང་གི་འགྱུར་བ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་གངས་རི་ལས་འོང་བའི་གཙང་པོ་ལའང་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། དེ་ནི་འགྱུར་བ་ཙམ་མིན་པར་འགྲོ་བ་མིའི་འཚོ་བའི་ཐོན་ཁུངས་མང་པོ་ཞིག་ལ་རང་བཞིན་གྱི་ཤུགས་རྐྱེན་དང་དོ་ཕོག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་ཆོས་ཉིད་དུ་གྱུར་ཡོད། གངས་རི་ནི་ཆུ་བོ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན་པས། ཆུ་བོ་གཅིག་གི་བཞུར་ལམ་དེད་ན་དེར་འཚོ་གནས་བཅས་པའི་མི་དང་ཕྱུགས་ཟོག ཞིང་ལས་དང་བཟོ་གྲྭ། གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར། ཐ་ན་རྒྱལ་ཁབ་དང་རྒྱལ་ཁབ་བརྒྱུད་ནས་བཞུར་གྱིན་ཡོད་ན། དེར་ཕན་ཐོགས་ངེས་ཅན་ཡོད་པ་སྨོས་ཅི་དགོས། གངས་རི་ལ་ཚ་དྲོད་རྒྱས་ན་ཆུ་བོ་མགོ་ཁུངས་ཆད་མི་སྲིད་པའི་ངེས་པ་ནམ་ཡང་མེད་པར་བརྟེན། གཅིག་ལ་གཅིག་བརྟེན་དུ་གྲུབ་པའི་གངས་རི་དང་གནམ་གཤིས་སོགས་ལ་རྒྱུས་ལོན་དང་གལ་གནད་རང་བཞིན་ཤེས་དགོས་པ་དེ་གལ་ཆེན་པོར་མཐོང་། དཔེར་ན། ཨེ་ཤ་ཡའི་ས་ཁྲར་ལྟོས་དང་། བོད་ཀྱི་གངས་རི་ར་བའི་བརྗིད་ཉམས་དང་དེ་ལས་བཞུར་བའི་ཆུ་བོ་དེ་དག་ཕན་ཡོན་མཐོང་ལ་རིན་ཐང་ཡང་ཤེས་རྒྱུ་རེད། གལ་སྲིད་མིའི་འདོད་རྔམ་ལ་ཆོག་ཤེས་མ་བསྟེན་ཚེ། རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་གནས་བབ་དང་འགྱུར་བ་ནི་བློ་ཡུལ་དུ་ཤོང་བ་ཞིག་མིན་པ་མིག་སྔར་གྱི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་གིས་ར་སྤྲོད་གསལ་པོ་བྱས་ཡོད།

དེང་སང་སའི་གོ་ལར་ཚ་དྲོད་རྒྱས་ནས་འཛམ་གླིང་ལྷོ་སྣེ་དང་བྱང་སྣེ་ཡི་འཁྱག་རོམ་དག་ཀྱང་ལོ་རེར་ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ལ། དེ་ནང་བཞིན་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དག་ཀྱང་སྔོན་མ་དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་འགྱུར་གྱི་ཉུང་དུ་ཕྱིན་པ་དང། དཔེར་ན། ཇོ་མ་གླང་མ་ལྟ་བུར་མཚོན་ནའང་ལོ་རབས་བཞི་བཅུ་ལྔ་བཅུ་ནང་གངས་མཐུག་པོ་ཆགས་ས་དེ་ཚོར་དེང་སང་སྐྱ་ལོག་སེ་བྱེ་ཟགས་ཆགས་བཞིན་ཡོད། སྤྱིའི་ཆ་ནས་གངས་ཀྱི་མཐུག་ཚད་དང་འབབ་ཚད་ལའང་འགྱུར་བ་ངེས་ཅན་ཐེབས་ཡོད། དེ་ནི་ཡུན་ཐུང་ཞིག་གི་འགྱུར་བ་རེད། དེ་ནི་རང་བྱུང་གི་བཀོད་པ་གཏོར་སྐྱོན་དང་དེང་རབས་འཛུགས་སྐྲུན་ལ་ཁ་ཕྱོགས་པ་དང་འཕེལ་རྒྱས་ཟེར་བའི་རྒྱབ་ལོགས་ཀྱི་ཡ་ང་བའི་སྐྱོ་གར་རེད།

    ཁོར་ཡུག་ལ་བརྟེན་ནས་སྤྱི་ཚོགས་གྲུབ་པ་ལྟར་ཁོར་ཡུག་བཟང་ངན་ནི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ཁོ་ན་མིན་པར། བོད་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ཀྱིས་མི་དང་སེམས་ཅན་མང་པོ་ལ་ཁ་ལོ་བསྒྱུར་བཞིན་པ་ནི་དེང་གི་ཚན་རིག་གིས་ཀྱང་ཁས་ལེན། ཡིན་ནའང་མིས་འདོད་སྲེད་དང་ཧམ་པས་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་དཔལ་ཡོན་བདག་ཏུ་བཟུང་བ་ནས་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་དོ་ཕོག་དང་། གཏིང་ཟབ་པའི་རྨ་ཁ་མངོན་ལྐོག་གཉིས་ནས་བཟོས་དང་བཟོ་བཞིན་ཡོད་པས། ནམ་ཞིག་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་དེ་ཡང་མིས་འགུལ་སྤྱོད་དང་འགྲོགས་ནས་མི་ཡོང་ངམ་སྙམ་པའི་སེམས་འཁྲལ་རྒྱུན་དུ་ཡོང་གིན་འདུག དཔེར་ན། གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན་དང་ཤིང་ནགས་གཅོད་འབྲེག་སོགས་ཀྱིས་ཐན་པ་དང་ཆུ་ལོག་གི་གནོད་སྐྱོན་ཡོང་གི་ཡོད་པ་ནང་བཞིན། གངས་རི་དང་ཆུ་བོར་ཚོད་འཛིན་བྱས་ན་ནམ་ཞིག་དེ་དང་འཚམས་པའི་གནོད་སྐྱོན་འོང་བ་ཆོས་ཉིད་ཡིན། དེང་སྐབས་བོད་ཀྱི་ཆུ་བོ་མང་པོ་ཞིག་ལ་རྒྱ་ནག་གིས་བཀག་བསྐྱིལ་ཆུ་མཛོད་དང་གློག་འདོན་ས་ཚུགས་བཟོ་བཞིན་པ་ནི་ཧ་ཅང་ཉེན་ཁ་ཆེ་བའི་རང་གི་འཁྲིས་ལ་ཆག་སྒོ་འཇིགས་སུ་རུང་བ་ཞིག་བཟོས་པ་དང་ཁྱད་པར་ཅི་ཡོད།  འདི་ནི་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ལ་མཚོན་ན་ཧ་ཅང་ཉེན་ཁ་ཆེ་བ་དང་རྐྱེན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་སྐྱེ་དངོས་དང་སྲོག་ཆགས་མང་པོ་ཞིག་རང་བཞིན་གྱི་སྟོངས་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། མེད་པར་ཆགས་འགྲོ་གིན་ཡོད། རང་བྱུང་གནོད་འཚེ་ཟེར་ན་དོན་ངོ་མའི་ཐོག་མིས་འདོད་རྔམ་གྱིས་བཟོས་པའི་རང་གི་རང་ལ་བསྒྲོན་པའི་ལྕེབས་ཐག་ཅིག་ཡིན་པ་ལས། རང་བྱུང་གནོད་འཚེ་ཟེར་ནས་ལོགས་སུ་ཡོང་ས་ཞིག་མེད་པ་དངོས་ཡོད་རེད། སའི་གོ་ལས་ང་ཚོ་དྲིན་དུ་བསྐྱངས་པ་མ་ཚོར་བར་ཤིང་ནགས་གཅོད་གང་ཐུབ་དང་། གཏེར་ཁ་བསྔོག་གང་འདོད། དེ་བཞིན་མཚོ་དང་གཙང་པོ་བསྙོག་ཅི་ཐུབ། མདོར་ན། རྨ་ཁ་གྲངས་མེད་ཀྱི་གཡོགས་པའི་སའི་གོ་ལ་འདི་ཉིད་མི་ཞིག་ཡིན་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན། ད་ལྟ་འུ་ཐུག་པའི་གནས་སྐབས་སུ་སླེབས་ཡོད་པས་འཁོན་ལན་སློག་ངེས་རེད་ལ་སློག་སྲིད་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད། རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་བཀོད་པ་དང་རྣམ་པ་མུ་མཐུད་དུ་བསྒྱུར་བཅོས་དང་གཏོར་སྐྱོན་བཏང་ན། གངས་རིས་མཚོན་པའི་ནམ་དུས་ཀྱི་རིམ་པ་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་འཁྲུགས་ཏེ་ཚ་དྲོད་མུ་མཐུད་རྒྱས་འགྲོ་རྒྱུ་ཡིན་པ་ཟུར་བལྟས་ལེབ་མཐོང་གི་དཔེ་ལས་མ་འདས།

ཁོར་ཡུག་གཏོར་སྐྱོན་དང་འབག་བཙོག་ལ་བརྟེན་ནས་གནམ་གཤིས་ལ་འགྱུར་བ་སོང་སྟེ། གངས་རི་སོགས་ཚ་དྲོད་རྒྱས་པ་དང་འབྱུང་ཁམས་འཁྲུག་ན་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་བྱེད་ནུས་ལ་འགྱུར་བ་སོང་སྟེ་ཆར་ཆུ་དུས་སུ་མི་འབབ་པ་དང།  ཐན་པ་དང་ནད་ཡམས། དེ་བཞིན་ཆུ་ལོག་དང་རླུང་འཚུབ་སོགས་ཉེན་ཁ་མང་དུ་འགྲོ་བ་རེད། དེང་སང་ཤེས་ཡོན་དང་ཚན་རྩལ་གོང་འཕེལ་ལ་སོང་སྟེ་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་གཏོར་བཅོམ་བྱེད་མི་ཉན་པ་ཤེས་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད། ཡིན་ནའང་མི་རིགས་དང་རྒྱལ་ཁབ་མི་འདྲ་བའི་དབྱེ་བ་དེའི་དབང་གིས་གཅིག་གིས་གཅིག་ལ་དམག་འཁྲུག་དང་དཔལ་འབྱོར། ཆབ་སྲིད། རིག་གནས་སོགས་ཀྱི་འཐབ་རྩོད་དང་འགྲན་བསྡུར། ལྷག་པར་དུ་རྡུལ་ཕྲན་མཚོན་ཆ་སོགས་ནི་འཇིག་རྟེན་འདི་རྩ་སྟོངས་སུ་གཏོང་བྱེད་ཅིག་ལས། དམག་གི་རྒྱལ་ཕམ་ཙམ་ག་ལ་ཡིན། དེང་སྐབས་སྔོན་དང་བསྡུར་ན། རང་བྱུང་ཁམས་ལ་གཏོར་སྐྱོན་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་དང་། འགྲོ་བ་མི་ཐེ་བའི་སེམས་ཅན་གྲངས་མེད་ལའང་ཉེན་ཁ་དང་རང་སྲུང་གི་ནུས་པ་ཆུང་དུ་སོང་ཡོད།

གངས་རི་ནི་ཆུ་བོ་རྣམས་ཀྱི་རྩ་བ་ཡིན་པས། གནམ་གཤིས་ལ་འགྱུར་བ་ཐེབས་ནས་ཚ་དྲོད་རྒྱས་པ་དང་གངས་འབབ་ཚད་ལ་འགྱུར་བ་ཕྱིན་ན་རང་བཞིན་གྱི་ཆུ་བོ་སྐམ་འགྲོ་བ་དང། ཆུ་བོ་ཉུང་དུ་ཕྱིན་ན་དེ་དང་རྐྱེན་པས་འབྲེལ་ཡོད་མང་པོ་ཞིག་ལ་རང་བཞིན་གྱིས་དོ་ཕོག་དང་འགྱུར་བ་འགྲོ་རྒྱུ་རེད། དཔེར་ན། དྷ་རམ་ས་ལའི་རི་རྒྱུད་ནི་དྷོ་ལ་ལྡིར་རི་རྒྱུད་ཡིན་ལ་དེར་དགུན་ཁ་ཁ་བ་མཐུག་པོ་མ་བབ་ཚེ། དབྱར་ཁར་རི་ཁུལ་དེར་གནས་པའི་མིར་འཐུང་ཆུ་སོགས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་འཕྲད་ཀྱིན་ཡོད། དེས་ག་རེ་མཚོན་པ་རེད་ལབ་ན། ཁ་བ་ཟེར་བ་འདི་གལ་ཆེ་བ་དང་ལྷག་པར་དུ་དགུན་ཁའི་འགྱུར་བ་དེས་དབྱར་ཁར་ཏན་ཏན་ཕན་ནུས་དང་ཤུགས་རྐྱེན་སྤྲོད་གྱིན་ཡོད་པའི་དངོས་དཔང་རེད། དཔེ་དེ་བཞིན་བོད་ནང་གི་གངས་རིའི་གནས་སྟངས་ཀྱང་དེ་དང་གཅིག་མཚུངས་ཀྱིས་རིགས་འགྲེ་བྱས་ཆོག

མ་འོངས་པར་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ནུས་པ་ཅི་ཞིག་འདོན་ཐུབ་བམ།

བྱ་དངོས་གང་ཡིན་རུང་དེ་ཤེས་པ་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་ཉམས་མྱོང་སོགས་མང་པོ་ཞིག་གསོག་དགོས་པ་ལྟར། ང་ཚོ་བོད་པ་གངས་རི་ར་བས་བསྐོར་ཡོད་མོད། དོན་ངོ་མ་གངས་རིས་བསྐོར་བ་ཙམ་གྱིས་སྔོ་མི་ཐོགས་པས། གངས་རིའི་ཁྱད་ཆོས་དང་གངས་རིའི་དགེ་མཚན་ལ་དོ་སྣང་དང་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ན། གཞི་ནས་དེའི་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་འདུ་ཤེས་རྒྱུད་ལ་སྐྱེ་རྒྱུ་རེད། དེ་མ་གཏོགས་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན་རབས་བཤད་ན་ཕུགས་རྒྱང་རིང་པོའི་དམིགས་འབེན་དེ་འགྲུབ་པར་དཀའ། སྤྱིར་བཏང་ཁོར་ཡུག་གི་ལས་འགུལ་ཟེར་ན་འདྲ། ཁོར་ཡུག་གི་ལས་དོན་མང་པོ་ཞིག་ལམ་ལྷོངས་ཡོང་བཞིན་མེད། དེང་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ནང་དགོས་མཁོ་མང་པོ་ཞིག་གདམ་ངའི་རང་བཞིན་ཅན་དུ་གྱུར་ཏེ་ཕྱོགས་གཅིག་དགོས་ན་ཕྱོགས་གཅིག་དོར་དགོས་པ་ལྟ་བུ་ཆགས་ཡོད། དཔེར་ན། ཁང་པའི་འཛུགས་སྐྲུན་ཆེད་ཤིང་ནགས་མང་པོ་གཅོད་དགོས་པ་ལྟ་བུ་རེད། ཤིང་ནགས་མ་བཅད་ན་ཁང་པའི་འཛུགས་སྐྲུན་མི་ཡོང་བ་ཇི་བཞིན་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་དོ་མཉམ་ཅིག་ཡོང་དགོས་ན། གནས་སྐབས་ཀྱི་བདེ་བ་དང་ཁེ་ཕན་ཁོ་ན་མི་ལྟ་བར་ཕུགས་རྒྱང་རིང་པོའི་མ་འོངས་པར་བསམ་བློ་གཏོང་དགོས་པ་གལ་ཆེན་པོ་ཆགས་ཡོད། ང་ཚོའི་མིག་སྔར་གྱི་འཚོ་བ་དང་མི་ཚེ་དེ་ཡང་ཐག་གཅོད་ཡག་པོ་ཞིག་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་མེད་པའི་ཁར། མ་འོངས་པ་ཟེར་བར་འོས་བབ་མེད་པ་ལྟ་བུ་མཐོང་མོད། ད་ལྟ་ནས་མགོ་མ་བརྩམ་ན་མ་འོངས་པ་ཟེར་བཞིན་ཟེར་བཞིན་ད་ལྟའི་གནས་བབ་འདི་ལས་བརྒལ་མི་ཐུབ་པ་ཐག་གཅོད་རེད།

ཁོར་ཡུག་གི་ལས་དོན་འདི་མཉམ་རུབ་ཀྱི་བྱ་བ་ཞིག་ལ་མི་རེ་ངོ་རེ་འགན་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་དུས་མི་ཚང་མར་ཁོར་ཡུག་ལ་དགའ་ཞེན་དང་གཅེས་སྐྱོང་གི་འདུ་ཤེས་ཤིག་བསྐྲུན་དགོས་པ་དེ་གལ་ཆེན་པོ་ཆགས་ཡོད། བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཡོད་དགོས་པ་དང། ལྷག་པར་དུ་མི་རིགས་རང་གི་འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་མང་པོ་ཞིག་ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ། དེ་ལས་ཀྱང་གངས་རི་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ། དེ་བཞིན་ཡ་རབས་བཟང་སྤྱོད་དང་ལས་རྒྱུ་འབྲས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་སོགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ལ་མཚོན་ན་ཕན་ཐོགས་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད། མ་འོངས་པར་དེ་དག་མི་ཉམས་རྒྱུན་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་ནི་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དག་གི་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ཆེད་ཁོ་ན་མིན་པར། ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བལྟ་དགོས་པ་དང། རྒྱལ་སྤྱིའི་རང་བཞིན་ཅན་དུ་འགྱུར་བཅུག་རྒྱུ་ནི་དེ་ལས་ཧ་ཅང་གལ་ཆེ། དཔེར་ན། སའི་གོ་ལའི་ཕྱོགས་གཅིག་ལ་སྐྱོན་ཐེབས་ན་ཕྱོགས་ཡོངས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་དང་འགྱུར་ལྡོག་འགྲོ་བ་ནི་ཆོས་ཉིད་ལྟ་བུ་ཆགས་ཡོད། ཁོར་ཡུག་གི་ལས་དོན་དང་ཕན་འབྲས་ནི་སའི་གོ་ལའི་སྟེང་གི་འགྲོ་བ་སེམས་ཅན་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཡོད་པ་དང། དེ་ལས་ཀྱང་འགྲོ་བ་མི་དུང་ཕྱུར་བདུན་ཅུ་ལྷག་གི་འཚོ་བའི་གནད་དོན་ཆགས་ཡོད། དྲང་མོར་བཤད་ན། འགྲོ་བ་མིའི་ལས་འགན་དེ་རང་བྱུང་ཁམས་ལ་གཅེས་སྤྲས་དང་བདག་སྐྱོང་བྱེད་དགོས་པ་ལས། རང་བྱུང་ཁམས་ལ་གནོད་སྐྱོན་དང་དོ་ཕོག་གཏོང་རྒྱུ་མ་རེད། གལ་སྲིད་ང་ཚོས་སྲུང་སྐྱོབ་ཆེར་མ་ཐུབ་ཀྱང་གཏོར་སྐྱོན་མ་བཏང་ན་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་རྣམ་པ་དང་བྱེད་ནུས་རང་བཞིན་གྱི་འགྱུར་བ་སོང་སྟེ་དྲག་སྐྱེད་ཡོང་བའི་ནད་པ་ཞིག་དང་འདྲ་ཚུལ་དེང་གི་སྐྱེས་ཁམས་ཚན་རིག་གིས་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་གིན་ཡོད།

ང་ཚོ་འགྲོ་བ་མི་ལ་ལྷག་པར་དུ་འགན་ཐེ་བ་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་ང་ཚོས་སོ་སོས་དགོས་མཁོ་དང་ཧམ་པ་ལ་ཚད་བཀག་བྱེད་ཐུབ་ཀྱིན་མེད་པས་ཡིན། དེ་ལས་ཀྱང་འཕྲུལ་ལས་རིགས་ནི་ཕན་གནོད་གཉིས་ལས་གནོད་པ་ཤུགས་ཆེ་བ་ཡོད་པ་དང། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་འཚོ་བའི་དགོས་མཁོ་དང་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་གཏོར་བཅོམ་ཚད་མེད་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད། དེའི་དཔེ་མཚོན་ཡག་ཤོས་ནི་༸པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེས་རྒྱ་ནག་གིས་བོད་ཡར་རྒྱས་དང་རོགས་རམ་ཡིན་ཟེར་ནས་འཕྲུལ་ཆས་མང་པོ་བོད་ལ་དབོར་ནས་འཛུགས་སྐྲུན་དང་འཕེལ་རྒྱས་ལ་བཏང་ཡོད་ཟེར་བ་དང། བོད་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་གཉིས་ཀར་གཏོར་བཅོམ་བཏང་བ་གཉིས་བསྡུར་ཚེ་གཏོར་བཅོམ་དེ་ཧ་ཅང་ཚད་ལས་བརྒལ་ཡོད། ཅེས་གསུངས་བ་དེ་བཀའ་སློབ་རྩ་ཆེན་པོ་རེད་ལ་ཁོར་ཡུག་ངོས་ནས་དེ་ལས་ཀྱང་སྐད་ཆ་རིན་ཐང་ཆེན་པོ་ལྡན་ཡོད། འོ་ན་ང་ཚོས་མ་འོངས་པར་སྲུང་སྐྱོབ་ཇི་ལྟར་བྱེད་དགོས་མིན་དེ་རང་བྱུང་གི་རྣམ་པ་རེ་རེ་ནས་བཏང་སྙོམས་སུ་བཞག་སྟེ། ཉེན་ཁ་ཆེ་རིགས་ལ་སྔོན་འགོག་དང་མཇུག་སྣོན་བྱེད་དགོས་ཏེ་དཔེར་ན། འཕྲུལ་ལས་རིགས་དང་རླངས་འཁོར་དུ་བ། ས་རྐོ་རྡོ་སློག་སོགས་ནི་གངས་རིའི་འཛེམ་བྱ་ལྟ་བུ་ཡིན་པས་སྔོན་འགོག་དང་། བྱེ་འགོག་སྡོང་འཛུགས་ལྟ་བུ་ནི་མཇུག་སྣོན་ཡིན་པས་ང་ཚོས་ཕྱོགས་གཅིག་དང་སྣ་གཅིག་རེ་ཟིན་ཏེ་ལས་དོན་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱེད་དགོས་པ་གལ་ཆེན་པོ་རེད། དེ་མིན་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་བ་སོང་ན་གངས་རི་སོགས་ལ་འགྱུར་བ་འགྲོ་བ་དེ་ཆོས་ཉིད་ཆགས་ཡོད།

ཤེས་ཡོན་ཡར་རྒྱས་སོང་བའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ལ་ཁོར་ཡུག་གཙང་མ་དང་དེ་བཞིན་མི་ལའང་ཁོར་ཡུག་གི་སྐོར་ཡག་པོ་ཉར་དགོས་པའི་གོ་རྟོགས་སད་ཡོད། དེ་བཞིན་བོད་ཕྱི་ནང་གཉིས་ནས་ཀྱང་ཁོར་ཡུག་ལ་གོ་རྟོགས་སད་མཁན་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་དགའ་འོས་མོད། འོན་ཀྱང་ང་ཚོས་འདིར་སྐད་བརྒྱབ་པ་དང་རྩོམ་བྲིས་པ་ཙམ་གྱིས་ཕན་ཐོགས་ཆེར་མེད་པ་ཤེས་ཀྱང་སེམས་ཤུགས་མ་ཆག་པར་མུ་མཐུད་ཁོར་ཡུག་གི་སྐོར་དང་དེ་འབྲེལ་གྱི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་སྤེལ་དགོས་པ་གལ་ཆེན་པོ་མཐོང་། ད་ལྟ་གོ་སྐབས་ཡག་དུས་དང་ཆུ་ཚོད་ཡོད་དུས་གང་ཅིའི་ཐད་ནས་ལས་འགུལ་དང་མཉམ་ལས། བྱ་བ་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱེད་རྒྱུ་ནི་དེ་ལས་གལ་ཆེ་བས། དེར་༸གོང་ས་མཆོག་གིས། སྲིད་པའི་གངས་རི་སོགས་རང་བྱུང་གི་བཀོད་པ་དེ་ཚོར་སྲུང་སྐྱོབ་གཅེས་འཛིན་ཇི་ལྟར་བྱེད་པའི་སྐོར་གླེང་ན། མཐའ་མའི་ཐག་གཅོད་ནི་ནང་སེམས་ལས་འབྱུང་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན་པས། འཛམ་གླིང་འདི་ཙམ་དུ་མ་ཟད། འདིའི་ནང་འཚོ་བའི་སེམས་ཅན་ཐམས་ཅད་ཀྱི་བདེ་སྡུག་ལ་བསམ་བློ་གཏོང་ཐུབ་པའི་འཇིག་རྟེན་སྤྱིའི་སེམས་ཁུར་ལེན་རྒྱུར་ཚང་མས་འབད་བརྩོན་གནང་དགོས་སྙམ། ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། ང་ཚོས་ངེས་པར་དུ་ང་ཚོ་བོད་པ་རྣམས་ལ་ཁོར་ཡུག་གི་གོ་རྟོགས་སད་དུ་བཅུག་རྒྱུ་དང་འཇིག་རྟེན་སྤྱིའི་སེམས་ཁུར་ལེན་མཁན་ཞིག་ཏུ་གཏོང་རྒྱུ་ནི་གནད་གྱི་དམ་པ་དང་བརྗོད་པའི་སྙིང་པོ་ཡིན་ནོ།།

རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས།

by སྐྱེ་ཁམས་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ། | Nov 19, 2022 | ༢༠༢༢ ལོའི་ཁོར་ཡུག་རྩོམ་རིག་འགྲན་བསྡུར།, གངས་རི།, གནམ་གཤིས།

སེར་ཤུལ་རིན་ཆེན་དོན་གྲུབ།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས།– བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་སྤྱིའི་གནས་ཚུལ་ཉུང་བསྡུས་དང་། བོད་ཀྱི་རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ། དེ་དག་གི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་སྐོར་ལ། དེང་རབས་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་འབྲི་ཚུལ་དང་མཐུན་པར་དཔྱད་གླེང་བྱས་ཡོད།།

གནད་ཚིག— སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག གནམ་གཤིས། རི་བོ།

སྔོན་གླེང་།

སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་བབ།

ད་ལྟའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་མཚོན་ན་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཡིན། གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་གོ་དོན་ཡང་། ས་སྒང་ཧྲིལ་བོ་འདིར་འཚོ་བའི་འགྲོ་བ་མི་རྣམས་གཅིག་ལ་གཅིག་རྟེན་གྱིས་འཚོ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཏུ་གྲུབ་ཟིན་པ་ལ་གོ་ཆོག གནས་སྟངས་འདི་འདྲ་ཞིག་ལ་ཁོར་ཡུག་དང་གནམ་གཤིས་གཉིས་ཀྱང་གཅིག་ལ་གཅིག་བརྟེན་གྱི་དུས་རབས་ཤིག་ཡིན། གནའ་སྔ་མོའི་དུས་སྐབས་སུ་ཁོར་ཡུག་དང་གནམ་གཤིས་སོགས་གཅིག་ལ་གཅིག་བརྟེན་གྱི་ཡོད་ངེས་ཀྱང་མངོན་གསལ་དེ་ཙམ་མེད། དེང་རབས་འཕྲུལ་ཆས་དུས་རབས་ཀྱི་སྐབས་འདིར། གོ་ལ་ཧྲིལ་བོའི་གནམ་གཤིས་དང་ཁོར་ཡུག་བར་ཕན་ཚུན་རྟེན་ཅིང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་མངོན་གསལ་དོད་པོས་མཐོང་ཐོས་སུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། གནས་སྐབས་འདི་འདྲ་ཞིག་ལ་ “ རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ”དང་། དེ་དག་གི་ཤུགས་རྐྱེན། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་འགྲོ་བ་མིའི་མཁོ་དགོས་རང་བཞིན་སོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་དགོས་པའང་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་དུ་གྱུར་ཡོད། ལྷག་པར་དུ་འཛམ་གླིང་གི[1]སྣེ་གསུམ་པ། བོད་གངས་ཅན་གྱི་ཁོར་ཡུག་སྟེ། རི་བོ་དང་། ཆུ་ཆེན། འཁྱགས་རོམ་སོགས་ནི་བོད་ཙམ་མ་ཡིན་པར།[2]རྒྱ་གར་དང་། རྒྱ་ནག པ་ཀི་སི་ཐན། བལ་ཡུལ། བྷང་ལ་ངྷེ་ཤི། འབར་མ། ཐའི་ལེན་ཌི། ལའོ་སི། ཀམ་བྷོ་ཌི་ཡ། ཝེ་ཏི་ནམ་སོགས་མི་གྲངས་ས་ཡ་མང་པོའི་འཚོ་གནས་དང་དཔལ་འབྱོར་ལ་འབྲེལ་བ་ཆགས་ཡོད་པས་གལ་ཆེའི་ཁོར་ཡུག་འདི་སྲུང་སྐྱོབ་ལ་དོ་སྣང་དང་འགན་ཁུར་ལེན་དགོས་པ་ནི་མི་གྲངས་ས་ཡ་མང་པོའི་བདེ་དོན་དང་འབྲེལ་ཡོད།  དེ་བས་བརྗོད་གཞི་འདི་ནི་ད་ལྟའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་བབ་ཀྱི་ངོས་ནས་ཀྱང་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་དུ་གྱུར་ཡོད།

རྒྱུ་ཆའི་གནས་བབ།

རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་དང་། སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་གི་གནས་བབ་སོགས་ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུ་ཆ་ལ་མཚོན་ན་བོད་ཡིག་རང་གི་ནང་དུ་འདི་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུ་ཆ་ཧ་ཅང་ཉུང་། ཁོ་བོས་ཞིབ་འཇུག་གི་སྐབས་སུ་ལག་སོན་བྱུང་བའི་རྒྱུ་ཆ་ནི། 《༸གོང་ས༸སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་མཆོག་གིས་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་སྐོར་ལ་བསྩལ་བའི་བླང་དོར་ལམ་སྟོན།》 ཞེས་པ་དང་། 《བཀའ་ཆེམས་ཁ་ཁོལ་མ།》 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།》 བོད་ནས་པར་སྐྲུན་བྱས་པའི《མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་སྐོར་བརྗོད་པ་ལྷག་བསམ་པདྨ་དཀར་བོའི་ཆུན་པོ།》 《རྒྱ་ནག་མི་མང་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཐོག་རྒྱབ་ཤ་དཀར་པོ་བཏོན་པར་བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་ལན་འདེབས།》 《བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།》 ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་སོགས་དཔེ་དེབ་ཁག་དང་། གནས་ཡིག་ཁག དེ་མིན་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་གི་དྲ་ཚིགས། བོད་ཀྱི་ས་ཁམས་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་བགྲོ་གླེང་དང་། སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་བརྙན་དྲ་ལམ་དུ་ཡོད་པ་ཁག་ཡིན།

ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ།

བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་དང་། ཁྱད་པར་དུ་རི་བོ་དང་། ཆུ་ཆེན། འཁྱགས་རོམས་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ནི་མིག་སྔར་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་འདི་གོང་དུ་བརྗོད་པ་བཞིན་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོ་དང་། མི་རིགས་མང་པོའི་འཚོ་གནས་དཔལ་འབྱོར་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཅིང་། འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཤེས་པས་རེད། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་གཙོ་བོ་ནི་ཚན་རིག་པ་དང་། ས་ཁམས་རིག་པ་བ། གནམ་གཤིས་ཆེད་མཁས་པ་སོགས་ཡིན། དེ་དག་གི་ནང་དུ་བོད་ལ་ཤ་ཚ་ཞིང་། ཁོར་ཡུག་གི་གནས་བབ་མཁྱེན་པའི་བོད་ཕྱི་ནང་གི་མཁས་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་ཀྱང་འདིའི་ཕྱོགས་ལ་སེམས་ཁུར་དང་། དོ་སྣང་བྱེད་བཞིན་ཡོད། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་འདི་བཞིན་འཛམ་གླིང་སྤྱི་ལ་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་ཅི་ཙམ་ཆགས་པ་དེའི་ཚོད་ཀྱིས་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ་ཀྱང་སྔར་ལས་ཡག་ཏུ་འགྲོ་བ་སྨོས་མེད་ཡིན་པས་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ་ཡར་རྒྱས་ཀྱི་ཕྱོགས་སུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་བོད་ཡིག་རང་གི་ནང་དུ་འདིའི་སྐོར་ལ་ཟུར་འདོན་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ནི་ཧ་ལམ་མེད་པ་ལྟ་བུར་གྱུར་ཡོད། དེ་བས་ཁོ་བོས་དུས་ཚོད་དང་ནུས་པས་གང་ལྕོགས་ཀྱིས་འདིའི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཡོད།

བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་གི་སྤྱིའི་གནས་ཚུལ་ཉུང་བསྡུས།

བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ། འཛམ་གླིང་གི་ཡང་ཐོག་དང་། གོ་ལའི་སྣེ་གསུམ་པ་ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད། དེ་ནི་དེང་གི་ཚན་རིག་པ་དང་།ས་ཁམས་རིག་པ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཆེ་བསྟོད་ཀྱིས་འབོད་ཚིག་ཅིག་ཡིན། འབོད་ཚིག་འདིས་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་འདི་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་ཡིན་པ་གསལ་སྟོན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དེ་ཡང་འཛམ་གླིང་འདིའི་ཐོག་ཏུ་གྲང་ངར་ཆེ་ལ་འཁྱགས་རོམ་ཧ་ཅང་མང་པའི་ས་ཆ་ནི། འཛམ་གླིང་གི་ལྷོ་སྣེ་ཨན་ཊར་ཊི་ཁ South Pole Antarctic དང་། བྱང་སྣེ་ཨག་ཊིག་ North Pole Arctic གཉིས་ཡིན་ཞིང་། དེ་གཉིས་ཕུད་པའི་གྲང་ངར་ཆེ་ལ་འཁྱགས་རོམ་མང་བ། གངས་འཁྱགས་དང་དེ་ལས་བྱུང་བའི་གཙང་ཆུ་མང་ཤོས་གསུམ་པ་དེ་བོད་ཡིན་པས་བོད་མཐོ་སྒང་ལ་འཛམ་གླིང་གི་སྣེ་གསུམ་པ་ཞེས་འབོད་པ་ཡིན། [3]བོད་མཐོ་སྒང་ནི་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་མི་ཊར་(m²)༤༠༠༠ ཙམ་གྱི་སར་ཆགས་ཤིང་། ས་ཁྱོན་ཀི་ལོ་མི་ཊར་གྲུ་བཞི་མ་(km²) ༡༠༥༠༠༠ ལྷག་དང་། འཁྱགས་རོམ་གྲངས། ༤༦༠༠༠ ལྷག་ཡོད་པས། ས་གཞི་རིལ་མོའི་ཐོག་གི་འཁྱགས་རོམ་མང་ཤོས་ཀྱི་ས་ཆ་ཡིན།  འཛམ་གླིང་གི་དྭངས་གཙང་ཆུའི་འབྱུང་ཁུངས་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན་པ་མ་ཟད། འབྲི་ཆུ་དང་། རྨ་ཆུ། རྫ་ཆུ། རྒྱལ་མོ་རྔུལ་ཆུ། སེང་གེ་ཁ་བབ། ཡར་ཀློང་གཙང་པོ་སྟེ་ཨེ་ཤ་ཡའི་གཙང་ཆེན་དྲུག་གི་མགོ་ཁུངས་ཀྱང་ཡིན། [4]འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༤༧ ལ་ཉེ་བ་ཞིག་བོད་མཐོ་སྒང་ནས་འབབ་པའི་ཆུའི་ཐོན་ཁུངས་ལ་བརྟེན་ཡོད།  བོད་མཐོ་སྒང་ནས་བབས་པའི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་ཆེན་ཁག་དང་དེ་དག་གི་བཞུར་རྒྱུན་ས་ཁུལ་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ས་ཡ་ལྔ་དང་། འབུམ་བཞི། ཁྲི་བདུན་ལྷག་ཟིན་ཡོད་པས། ༥༤༧༧༧༠༠ གོ་ལ་སྤྱིའི་ས་ཁྱོན་བརྒྱ་ཆ་ ༣ ལྷག་ཟིན་ཡོད། མདོར་ན་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ནི་རྒྱལ་ཁབ་བཅུ་ཡི་མི་གྲངས་ས་ཡ་མང་པོའི་དཔལ་འབྱོར་དང་། འཚོ་གནས་ལ་ཧ་ཅང་འབྲེལ་བ་དམ་པོར་གྱུར་ཡོད་པས་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ནི་འཛམ་གླིང་གི་ཁོར་ཡུག་དང་། བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབས་ནི་འཛམ་གླིང་གི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབས་ཡིན་པས་འཛམ་གླིང་ལ་ཤ་ཚ་ཞིང་འགན་ཁུར་ལེན་པའི་སྐྱེ་བོ་རྣམས་ཀྱིས་དོ་སྣང་བྱེད་འོས། [5]ལྷག་པར་དུ་དེང་སང་འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་ཚ་དྲོད་འཕར་བ་དང་བསྟུན། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་ཀྱང་ཧ་ཅང་འཕར་བཞིན་པ་མ་ཟད་བོད་ཀྱི་འཁྱགས་རོམས་བཞུར་ཚད་ཀྱང་ལོ་རེ་བཞིན་ཇེ་མཐོར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པས་ཧ་ཅང་ཛ་དྲག་ཏུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད།

རི་བོ།

རི་བོ་ཞེས་པའི་ཚིག་འདི་ཐོས་སྐབས། མཐོ་ཞིང་བརྗིད་ལ་ནགས་ཚལ་གྱིས་བཀླུབས་པའི་ས་འཛིན་ཞིག་གམ། ཡང་ན་བྲག་དང་། སྤང་རྩྭ་སོགས་གང་རུང་གིས་སྤུད་པའི་དཔང་མཐོ་ཞིང་ཀྲོང་ངེར་ལངས་པའི་དངོས་པོ་ཞིག་བློ་ལ་འཁོར་ཡོང་ངེས། འོན་ཀྱང་རི་བོ་ཇི་ལྟར་གྲུབ་པའི་རིམ་པ་དང་། རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་སོགས་ལ་གཏིང་ཟབ་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ནས་གྲུབ་དོན་གསལ་བོར་བཀོད་པ་ཧ་ཅང་ཉུང་། དེ་བས་ཁོ་བོས་གནའ་རབས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་གི་གྲུབ་དོན་དང་། དེང་རབས་ཚན་རིག་པས་གཏན་འབེབས་གྲུབ་དོན་བཞིན་རི་བོ་ཇི་ལྟར་གྲུབ་པའི་རིམ་པ་ཅུང་ཟད་ཅིག་གླེང་བར་བྱའོ།། གནའ་རབས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དག་ལས་གསུང་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད་པ་ལས་དེ་དག་གི་གཞི་འཛིན་ས་གཙོ་བོ་ནི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་མཛད་པར་གྲགས་ཤིང་། དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་དུ་སྤྱི་ཚོགས་སུ་ཁྱབ་སྤེལ་བྱུང་བའི་《བཀའ་ཆེམས་ཁ་ཁོལ་མ།》དང་། དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པའི་ནང་དུ་བྲིས་པའི《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།》གཉིས་ཡིན། དེ་གཉིས་ཀྱང་རྩ་བའི་འདོད་ཚུལ་གཅིག་པས་ཕྱི་མ་ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་ལས་གསུང་ཚུལ་ནི། དེ་ཉིད་ལས།”[6]  ཀུན་ཀྱང་ཆུ་ཡི་རྒྱ་མཚོར་གྱུར་པའི་ནང་།། ཞེས་དང་། མཚོ་དེ་འཁོལ་བ་ཞི་ཞིང་རབ་ཏུ་བསིལ།། ཀོང་གི་ཆུ་བརླག་ཞེས་བྱའི་ཟོམས་ཕྱེ་བས།། རུ་བཞི་ཆུ་རུ་གང་བ་དེ་རུ་ཐིམ།། ཆུ་གཞན་དག་ཀྱང་དེ་ལྟར་ཐིམ་པ་ཡིས།། བོད་ཁམས་ཡུལ་གྱི་རྣམ་པ་གསལ་བར་དོད།།” ཞེས་གསལ་བ་ལྟར་བོད་ཀྱི་ས་ཁམས་ཆགས་ཚུལ་བཤད་སྐབས། ཐོག་མར་ཆུ་ཡིས་གང་ཞིང་ག་ལེར་ས་གཞི་ཆགས། ས་གཞི་དེ་ལས་རི་བོ་སོགས་བྱུང་ནས་བོད་ཀྱི་ས་ཁམས་ཀྱི་རྣམ་པ་དོད་ཚུལ་གསུང་ཡོད། བཤད་སྟངས་འདི་ལྟར་ན། བོད་ཀྱི་རི་བོ་དག་ནི་རྒྱ་མཚོའི་རྡོ་དང་། ས། བྱེ་མ་སོགས་ཀྱིས་གྲུབ་ཅིང་། དེ་ཡང་རྒྱུ་རྐྱེན་གང་ཞིག་གིས་ག་ལེར་འབུར་དོད་དུ་གྱུར་ནས་མཐོ་སྒང་གི་ཡང་རྩེར་སོན་པ་གསལ་ཡོད། རྒྱ་གར་གྱི་གནའ་བོའི་དཔེ་ཆ《ཆོས་མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་ཚིག་ལེའུར་བྱས་པ།》ལས། [7] “འདོད་ན་དབང་པོ་མེད་པ་དང་། སྒྲ་མེད་ཕྲ་རབ་རྡུལ་རྫས་བརྒྱད།།” ཅེས་རྩ་བའི་རྡུལ་རྫས་བརྒྱད་ཀྱིས་གཟུགས་ཅན་རྣམས་གྲུབ་པར་བཤད་པས་རི་བོའང་དེ་ལས་མ་འདས། དེང་རབས་ཀྱི་ས་ཁམས་རིག་པ་དག་གིས་བཤད་ཚུལ་ནི། [8] ལོ་ས་ཡ་༥༠ ཙམ་གྱི་གོང་དུ་ཡུ་ར་ཤིའི་ས་གཞིའི་སྡེར་མ་ Plate Eurasian དང་། རྒྱ་གར་གྱི་ས་གཞིའི་སྡེར་མ་ Indian Plate གཉིས་རྒྱུ་རྐྱེན་གང་ཞིག་གིས་གདོང་ཐུག་བྱུང་ཞིང་ཤུགས་ཀྱིས་བཙིར་བ་ལས་བོད་དང་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་རྣམས་འབུར་དོད་དུ་གྱུར་ནས་ད་ལྟའི་མཐོ་ཞིང་རྔམ་བརྗིད་ལྡན་པའི་བོད་ཀྱི་རི་བོ་རྣམས་བྱུང་བར་བཤད། བཤད་སྟངས་འདི་ལྟར་ན་ཡང་། བོད་ཀྱི་རི་བོ་དག་གི་གྲུབ་ཆ་ནི། འཚོ་ཐུབ་པའི་ཟེ་རླངས་དང་། སྲོག་འཛིན་རླུང་། ཡང་རླུང་། ནག་རྫས་ཉིས་འགྱུར་འབར་རླངས། རླངས་ཆུ། འབྱུང་བ་གཞན་དང་། བསྡུས་རྫས་སོགས་ལས་གྲུབ་ཅིང་། སྔོན་ནས་དམའ་སར་གནས་པའི་རྒྱ་མཚོའི་ས་རྡོ་དང་། བྱེ་མ་སོགས་ཀྱིས་གྲུབ་པར་བཤད། དེ་དག་ནི་བོད་ཀྱི་རི་བོ་དག་གི་གྲུབ་བྱེད་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་ལ་དེང་དུས་ས་ཁམས་རིག་པའི་མཁས་པའི་ Geologists བཞེད་ཚུལ་རྣམས་ཡིན། རི་བོ་ལ་དབྱེ་བ་བྱས་ན། གངས་རི་དང་། ནགས་རི། སྤང་རི། རྫ་རི་སོགས་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད། དེ་དག་རེ་རེ་ལའང་རང་རང་གི་རྒྱུ་ཆ་དང་འབྲེལ་བའི་ཁྱད་ཆོས་དང་། བྱེད་ལས་མ་འདྲ་བ་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་པའང་སྨོས་ཅི་དགོས།

གནམ་གཤིས།

གནམ་གཤིས་ཀྱི་གོ་དོན་ནི། ས་ཆ་ག་གེ་མོ་ཞིག་དང་། དུས་ཚོད་ངེས་ཅན་ཞིག་གི་ནང་དུ་ཚ་དྲོད་དང་། གནམ་འཐིབས་པ། སྐམ་ཤས་ཆེ་བ། ཉི་འོད། ལྷག་པ། རླུང་། ཆར་བ། ནམ་ཟླའི་དྲོ་འཁྱག་སོགས་ཀྱི་གནས་སྟངས་ལ་ཟེར། སྤྱིར་བཏང་གནམ་གཤིས་ཟེར་བའི་ཚིག་འདིའི་ངོ་གདོང་རང་གི་གོ་དོན་ནི།  ནམ་མཁའི་གཤིས་ལུགས་ལྟ་བུ་ཞིག་ལ་གོ་མོད། གོ་དོན་རྡོག་རྡོག་ནི་ནམ་མཁའི་དབྱིངས་སུ་རྒྱུ་རྐྱེན་གང་ཞིག་གིས་ཚ་དྲོད་འཕེལ་གྲིབ་དང་། ལྷག་རླུང་། ཆར་བ་སོགས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་གི་གནས་སྟངས་ལ་ཟེར་བ་ཡིན། དེ་བས། གནམ་གཤིས་ནི་འགྲོ་བ་མི་ཙམ་མ་ཟད། ས་སྒང་ཧྲིལ་བོའི་སྐྱེ་འགྲོ་ཡོངས་ལ་ཧ་ཅང་གི་གལ་ཆེན་དང་། འབྲལ་དུ་མེད་པའི་རྟེན་འབྱུང་གི་འབྲེལ་བ་གྲུབ་ཡོད། དཔེར་ན། ཆར་བ་དང་ཉི་འོད་སོགས་དུས་ཐོག་མ་བྱུང་ན་ཞིང་བའི་སོ་ནམ་དོན་མེད་དུ་འགྱུར་བ་དང་། ཆར་རླུང་དྲག་པོ་བྱུང་ན་མི་རྒྱུ་ཟོག་གསུམ་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཚད་མེད་འབྱུང་ཞིང་། ཚ་དྲོད་ཆེ་དྲགས་ན་སྐམ་ཤས་ཆེ་བར་གྱུར་ནས་དཀའ་ངལ་སྣ་ཚོགས་འབྱུང་བ་སོགས་འཚོ་གནས་དང་ཧ་ཅང་གི་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་ཡིན།  

རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ།

རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ནི་ཕྱོགས་མང་པོ་ཞིག་ནས་གླེང་ཆོག ནགས་རི་ལ་ཤིང་ནགས་ལེགས་པར་སྐྱེ་འཕེལ་བྱུང་ན་གནམ་གཤིས་ཀྱི་དྲོ་གྲང་ལེགས་པར་འབྱུང་ཞིང་། གངས་རི་ལ་འཁྱགས་རོམ་མང་ཉུང་ལས་གནམ་གཤིས་ལ་ཚ་དྲོད་ཀྱི་འགྱུར་བ་འབྱུང་། གངས་རི་ལས་འཁྱགས་རོམ་གྱི་བཞུར་ཚད་ལས་ཆར་ལྷག་གི་ཤུགས་ཚད་ལ་འགྱུར་བ་ངེས་ཅན་འགྲོ། དེ་བཞིན་དུ་ཆུ་ལོག་དང་། སྐམ་ཤས་ཆེ་བ། ཆར་ཆུ་དུས་སུ་མོད་མིན་སོགས་ནི་རི་བོ་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་གནད་དོན་དག་རེད། ཉེ་བའི་ཆར་བོད་ཀྱི་རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ལས་བྱུང་བའི་གནད་དོན་ནི་ཛ་དྲག་རང་བཞིན་དང་། མི་ལེགས་པའི་རང་བཞིན་དུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། དཔེར་ན། [9]”དུས་རབས་ཉི་ཤུ་བའི་ལོ་རབས་བདུན་ཅུའི་སྐབས་སུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་འཁྱགས་ཀླུང་གི་སྤྱིའི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་(km²)  ༤༨༨༥༩.༡༨ ཡོད་མོད། ད་ལྟ་བོད་མཐོ་སྒང་གི་འཁྱགས་ཀླུང་གི་སྤྱིའི་རྒྱ་ཁྱོན་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༤༤༤༣༨.༤༠ མ་གཏོགས་མེད། འདི་ལྟར་ན་ལོ་རེར་ཆ་སྙོམས་འཁྱགས་ཀླུང་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༤༧.༣༦ ཇེ་ཉུང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།” དེ་བཞིན་དུ་མཁའ་དབུགས་བཙོག་པར་གྱུར་བའི་དབང་གིས་ཉིན་རེར་མི་༨༠༠་ལྷག་འཆི་ལམ་དུད་འདེད་བཞིན་པ་དང་། ཆུ་ལ་སྦག་བཙོག་ཐེབས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ལོ་རེར་མི་ཁྲི་༢༥༠༠ ལྷག་འཆི་ལམ་དུ་འདེད་བཞིན་པ་ཡང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ལ་བརྟེན་ཡོད། དེ་བཞིན་དུ། རི་ཡི་རྒྱལ་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡ་ཁུལ་གྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་དང་། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ནི། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་བཟང་ངན་ལ་རག་ལས་ཡོད་ཅིང་། ཆབ་རོམ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཚན་རིག་པ་དག་གིས་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་དོན་ལྟར་ན་གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་ཇེ་མཐོར་སོང་བའི་དབང་གིས་ཀྲུང་གོ་དང་། ཧིན་དུ། པ་ཀི་སི་ཕན། འབྲས་ལྗོངས། འབྲུག་རྒྱབ་ཁབ་སོགས་ཀྱི་མི་གྲངས་དུང་ཕྱུར་མང་པོར་ཆུས་མི་འདང་པས་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་འཕྲད་སྲིད་ཅེས་ཉེན་བརྡ་བཏང་ཡོད། རི་བོ་དག་གི་འཁྱགས་རོམ་དང་། གསེབ་དུ་སྦས་པའི་གཏེར་དངོས། དེ་ལས་བྱུང་བའི་ཆུ་བོ་སོགས་ཆ་སྙོམས་ལེགས་འགྲིག་བྱུང་བ་ལས་ཆར་ཆུ་དུས་སུ་བབ་ཅིང་། ཚ་དྲོད་སྙོམས་སྒྲིག་བྱེད། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་གནམ་གཤིས་ལེགས་པར་འབྱུང་བ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ལས་ལྡོག་པ་ནི་གནམ་གཤིས་མི་ལེགས་པ་འབྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་རེད། དེ་དག་གི་རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བའི་ཕྱོགས་ངོས་འགའ་ཞིག་ཡིན།

ཁོར་ཡུག་གི་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་དགོས་གལ།

གོང་དུ་བཤད་པའི་གནད་དོན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོར་ཡུག་སྤྱི་དང་། ལྷག་པར་དུ་རི་བོ་དང་། འཁྱགས་རོམ། གཙང་ཆུ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ནི་མི་གྲངས་དུང་ཕྱུར་མང་པོའི་འཕྲོད་བསྟེན་དང་། འཚོ་བ། དཔལ་འབྱོར། ཐ་ན་ཚེ་སྲོག་ལའང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པས་དེ་དག་ཅི་ཙམ་གལ་ཆེ་བ་དེའི་ཚོད་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ཀྱང་དེ་ཙམ་གྱིས་གལ་ཆེན་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་སྨོས་ཅི་དགོས། མདོར་ན། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་བསམ་བློའི་སློབ་དཔོན་ཆེན་པོ། ༸གོང་ས་མཆོག་གིས[10]”རང་བྱུང་གི་ཁམས་སྲུང་སྐྱོབ་བདག་གཉེར་བྱེད་དགོས་ན། ང་ཚོ་ལ་ཞི་བདེ་བག་ཡོད་ཀྱི་ལྟ་བ་ཞིག་སེམས་ཁམས་སུ་ངེས་པར་དགོས། ཕྱིའི་ཁོར་ཡུག་གི་ཐོན་ཁུངས་བག་མེད་ལོངས་སྤྱོད་བྱེད་པ་འདིས་འགྲོ་བ་མིའི་ཁྱིམ་ཚང་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཆེན་པོ་བཟོ་གིན་ཡོད། དེ་ནི་འགྲོ་བ་མིས་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ལ་རྩི་མཐོང་མི་བྱེད་པ་དང་། ཁོར་ཡུག་གི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་མ་ཤེས་པ་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་ཏན་ཏན་ཡིན། མི་ཚོར་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་སློབ་སྦྱོང་སྤྲོད་རྒྱུ་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན། ང་ཚོས་ཁོང་ཚོར་རང་བྱུང་གི་བཀོད་པ་དེ་ང་ཚོའི་འཕྲལ་ཕུག་གི་བདེ་རྩ་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་གནད་དོན་ཤེས་སུ་འཇུག་དགོས།”ཞེས་པའི་དགོངས་དོན་བཞིན་ང་ཚོས་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་དགོས་གལ་ལེགས་པར་ཤེས་པའི་ཐོག་ནས་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབས་ཀྱི་ལག་བསྟར་ཉམས་ལེན་ལ་འཇུག་དགོས་པའི་འབོད་སྐུལ་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན།

མཇུག་གི་གཏམ།

རྩོམ་ཡིག་འདིར། གཙོ་བོ་བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལས་རི་བོ་ཡི་གྲུབ་ཆ་དང་། རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ། གནམ་གཤིས་ཀྱི་ངོས་འཛིན་སོགས་གནའ་དེང་གི་ཡིག་ཆ་ཁུངས་ཐུབ་དག་ལ་གཞི་བཅོལ། མཁས་པའི་བཞེད་ཚུལ་གྱིས་ཟུར་རྒྱན། རང་གི་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཁ་སྣོན་བཅས་ཀྱིས་དཔྱད་གླེང་བྱས་ཡོད། འོན་ཀྱང་། སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་གི་སྐོར་དང་། ལྷག་པར་དུ”རི་བོ་དང་གནམ་གཤིས་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ”ལྟ་བུའི་བརྗོད་གཞི་བྱེ་བྲག་པ་འདི་ལྟ་བུ་ལ། ཞིབ་འཇུག་གི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུན་རིང་པོ་ཞིག་མེད་པས་སྟོང་ཆ་བསྐོང་དགོས་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད། སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གླེང་སྐབས་གནའ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དག་ཏུ་[11] ས་གཞི་དང་། རི་བོ། ཆུ་ཆེན་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་ཡོད་མོད། དེ་དག་ཕལ་མོ་ཆེ་ནི་མདོ་རྒྱུད་སོགས་ལ་ཁུངས་བཅོལ་ནས་ལྷ་སྒྲུང་ལྟ་བུའི་བཤད་པ་མང་པོ་ཞིག་དང་ལྷན་བསྲེ་བྱས་ཡོད། འོན་ཀྱང་དེ་དག་གཞི་འཛིན་ས་མེད་པའི་སྒྲུང་གཏམ་ཁོ་ན་ཞིག་མིན་མོད། དེང་གི་ཞིབ་འཇུག་རིག་པའི་འགྲོས་ལྟར་གསལ་ཁ་སྟོན་པ་དང་། རྒྱས་འགྲེལ་བྱས་པ་ཧ་ཅང་ཉུང་། དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་པ་དང་། ས་ཁམས་རིག་པ་བ། ཁོར་ཡུག་ཞིབ་འཇུག་པ་སོགས་ཀྱིས་ཁོར་ཡུག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་གྲུབ་དོན་གཏན་འབེབས་དང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཐོག་ཡོངས་གྲགས་ཁོར་ཡུག་ལ་དོ་སྣང་བྱས་པ་ནི་ ༡༩༩༢ ལོར་Brazil དུ་འཛམ་གླིང་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱིས་ཁོར་ཡུག་སྐོར་གྱི་ཚོགས་ཆེན་བསྡུས་ཏེ། རྒྱལ་ཁབ་༡༧༠ ཡི་འཐུས་ཚབ་མཉམ་ཞུགས་བྱས་ཤིང་། ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་བསྒྲགས་གཏམ་སྤེལ་བ་ནས་བརྩིས་ན་ལོ་སུམ་བཅུ་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལས་མེད། དེ་བས། དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་དང་། ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ་ཀྱི་ཐོག་ནས་རྩོམ་ཡིག་འདིར་རི་བོ་དང་འབྲེལ་བའི་ཤེས་བྱ་མང་པོ་ཞིག་དང་། དེ་བཞིན་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ལ་ཚད་ལྡན་ཞིབ་འཇུག་ཐུབ་མེད་པའང་གསལ་བོ་ཡིན་པས་བརྗོད་གཞི་འདིར་དོ་སྣང་ཡོད་པའི་རྩོམ་པ་པོ་དག་གིས་འདི་དག་གི་སྐོར་ལ་ཁ་གསབ་ཡོང་བའི་རེ་སྐུལ་ཡང་ཞུ་བཞིན་ཡོད། 

༢༠༢༢/༥/༢༦/ ཉིན་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་གཉིས་པ་བཞུགས་སྒར་རྡ་རམ་ས་ལ་ནས་འཇུག་རྫོགས་པར་བྲིས།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། ༸གོང་ས༸སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་མཆོག་གིས་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་སྐོར་སྩལ་བའི་བླང་དོར་ལམ་སྟོན།
རྩོམ་པ་པོ། ༸གོང་ས་མཆོག སྒྱུར་མཁན། ལྷ་མགོན་སྐྱབས། ཕྱོགས་སྒྲིག་པ། བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས་ཨ་ཏི་ཤ། པར་སྐྲུན། ཕྱི་དྲིལ་པར་བསྐྲུན་སྡེ་ཚན། པར་ལོ། ༡༩༩༦
དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་སྐོར་བརྗོད་པ་ལྷག་བསམ་པད་མ་དཀར་པོའི་ཆུན་པོ། རྩོམ་པ་པོ། དཔལ་རིས་བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་། པར་སྐྲུན་ཁང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་ལོ། ༢༠༠༦ལོའི་ཟླ་དང་པོ།
དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། གནས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། རྩོམ་པ་པོ། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་སོགས། པར་སྐྲུན་ཁང་། ཟི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་ལོ། ༡༩༩༤ ལོ།
དེབ་ཀྱི་མིང་། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།  རྩོམ་པ་པོ། ཚན་རིག་པ་དང་ས་ཁམས་རིག་པ་བ་སྐོར་ཞིག  སྒྱུར་མཁན། འཇིག་མེད་བློ་གྲོས་དངབསྟན་འཛིན་བཟང་པོ། པར་ལོ། ༢༠༡༠། པར་འགྲེམས། ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན།

དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། རྩོམ་པ་པོ། དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། པར་སྐྲུན་ཁང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་ལོ། ༢༠༠༦

ལོ་རྒྱུས་འཆད་ཁྲིད་ཀྱི་བརྙན། འཆད་ཁྲིད་མཁན། ལོ་རྒྱུས་མཁས་པ་བྱམས་པ་བསམ་གཏན། ཁ་བྱང་། https://youtu.be/df6yG5ik_oU དང་། https://youtu.be/g7onSRfwNI

དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། རྒྱ་ནག་མི་མང་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཐོག་རྒྱབ་ཤ་དཀར་པོ་བཏོན་པར་བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་ལན་འདེབས། རྩོམ་པ་པོ། ཕྱི་དྲིལ་ལན་འདེབས་ཚོགས་ཆུང་།  པར་འགྲེམས། ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས། པར་ལོ། ༢༠༡༨།

དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། ཆོས་མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་ཚིག་ལེའུར་བྱས་པ། རྩོམ་པ་པོ། སློབ་དཔོན་དབྱིག་གཉེན། པར་སྐྲུན་ཁང་། སེར་སྨད་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པར་ལོ། ༢༠༡༥

[1] དེ་ཡང་འཛམ་གླིང་འདིའི་ཐོག་ཏུ་གྲང་ངར་ཆེ་ལ་འཁྱགས་རོམ་ཧ་ཅང་མང་པའི་ས་ཆ་ནི། འཛམ་གླིང་གི་ལྷོ་སྣེ་ཨན་ཊར་ཊི་ཁ་ South Pole Antarctic དང་། བྱང་སྣེ་ཨག་ཊིག North Pole Arctic གཉིས་ཡིན་ཞིང་། དེ་གཉིས་ཕུད་པའི་གྲང་ངར་ཆེ་ལ་འཁྱགས་རོམ་མང་བ། གངས་འཁྱགས་དང་དེ་ལས་བྱུང་བའི་གཙང་ཆུ་མང་ཤོས་གསུམ་པ་དེ་བོད་ཡིན་པས་བོད་མཐོ་སྒང་ལ་འཛམ་གླིང་གི་སྣེ་གསུམ་པ་ཞེས་འབོད་པ་ཡིན

[2] དེབ་མིང་། རྒྱ་ནག་མི་མང་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཐོག་རྒྱབ་ཤ་དཀར་པོ་བཏོན་པར་བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་ལན་འདེབས།  པར་འགྲེམས། ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས། པར་ལོ། ༢༠༡༨ ཤོག་ངོས། ༣ པར་གསལ།

[3] དེབ་མིང་། རྒྱ་ནག་མི་མང་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་བོད་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་ཐོག་རྒྱབ་ཤ་དཀར་པོ་བཏོན་པར་བོད་མིའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་ལན་འདེབས། རྩོམ་པ་པོ། ཕྱི་དྲིལ་ལན་འདེབས་ཚོགས་ཆུང་།  པར་འགྲེམས། ཕྱི་དྲིལ་ལས་ཁུངས། པར་ལོ། ༢༠༡༨། ཤོག་ངོས། ༣ པར་གསལ།

[4] དེབ་མིང་། བོད་མཐོ་སྒང་གི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཤུགས་རྐྱེན།  རྩོམ་པ་པོ། ཚན་རིག་པ་དང་ས་ཁམས་རིག་པ་བ་སྐོར་ཞིག  སྒྱུར་མཁན། འཇིག་མེད་བློ་གྲོས་དངབསྟན་འཛིན་བཟང་པོ། པར་ལོ། ༢༠༡༠། པར་འགྲེམས། ཕྱི་དྲིལ་ཁོར་ཡུག་སྡེ་ཚན། ཤོག་ངོས། ༡༢ ནས་༡༣བར།

[5] དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་སྐོར་བརྗོད་པ་ལྷག་བསམ་པད་མ་དཀར་པོའི་ཆུན་པོ། རྩོམ་པ་པོ། དཔལ་རིས་བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་། པར་སྐྲུན་ཁང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་ལོ། ༢༠༠༦ལོའི་ཟླ་དང་པོ། ཤོག་གྲངས། ༡༩ བར་གསལ།

[6] ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། རྩོམ་པ་པོ། དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། པར་སྐྲུན་ཁང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་ལོ། ༢༠༠༦ ཤོག་ངོས། ༨༡

[7] ཆོས་མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་ཚིག་ལེའུར་བྱས་པ། རྩོམ་པ་པོ། སློབ་དཔོན་དབྱིག་གཉེན། པར་སྐྲུན་ཁང་། སེར་སྨད་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པར་ལོ། ༢༠༡༥ ཤོག་ངོས།༩

[8] དེང་རབས་ཚན་རིག་པའི་བཤད་ཚུལ། ལོ་རྒྱུས་འཆད་ཁྲིད་ཀྱི་བརྙན། འཆད་ཁྲིད་མཁན། ལོ་རྒྱུས་མཁས་པ་བྱམས་པ་བསམ་གཏན། ཁ་བྱང་། https://youtu.be/df6yG5ik_oU དང་། https://youtu.be/g7onSRfwNI

[9] དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་སྐོར་བརྗོད་པ་ལྷག་བསམ་པད་མ་དཀར་པོའི་ཆུན་པོ། རྩོམ་པ་པོ། དཔལ་རིས་བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་། པར་སྐྲུན་ཁང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་ལོ། ༢༠༠༦ལོའི་ཟླ་དང་པོ། ཤོག་གྲངས། ༢༩

[10] དཔེ་དེབ་མིང་། ༸གོང་ས༸སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་མཆོག་གིས་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་སྐོར་སྩལ་བའི་བླང་དོར་ལམ་སྟོན། རྩོམ་པ་པོ། ༸གོང་ས་མཆོག སྒྱུར་མཁན། ལྷ་མགོན་སྐྱབས། ཕྱོགས་སྒྲིག་པ། བསྟན་འཛིན་ཕུན་ཚོགས་ཨ་ཏི་ཤ། པར་སྐྲུན། ཕྱི་དྲིལ་པར་བསྐྲུན་སྡེ་ཚན། པར་ལོ། ༡༩༩༦ ཤོག་ངོས། ༢༤

[11] བཀའ་ཆེམས་ཁ་ཁོལ་མ་དང་། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་སོགས།

བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གངས་རི་དང་གནམ་གཤིས་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་མདོ་ཙམ་གླེང་བ།

by སྐྱེ་ཁམས་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ། | Nov 19, 2022 | ༢༠༢༢ ལོའི་ཁོར་ཡུག་རྩོམ་རིག་འགྲན་བསྡུར།, གངས་རི།, གནམ་གཤིས།

རྨ་ཀླུང་ལྷ་མོ་སྐྱབས།

[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་དུ་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གངས་རིའི་སྐོར་དང་གངས་རི་ལ་གནས་པའི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་བཅས་གླེང་ཡོད་པར་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་གམ་གནས་བདག་སོགས་ཀྱི་བྱུང་ཚུལ་དང་ལོ་རྒྱུས་དག་ལས་འཕྲོས་ཏེ། བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་དང་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་དག་བརྗོད་ཡོད། དེར་བརྟེན་བོད་ཀྱི་ལྷ་ཀླུ་གཉན་གསུམ་བཅས་ལ་བཀུར་བསྟི་དང་མཆོད་གསོལ་བྱས་ཏེ་བོད་ཀྱི་རི་ཆུའི་རིག་གནས་དར་བའི་སྐོར་དང་། རི་ཆུའི་རིག་གནས་ཆེས་ཆེར་དར་བ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་གཙང་བོ་དང་གཙང་བོའི་འབྱུང་ཁུངས་གངས་རི་ལ་སོགས་སྦག་བཙོག་མི་བྱེད་པའི་རིག་གནས་དར་བ་ཡིན། དེ་བས་བོད་ཀྱི་རི་ཆུའི་རིག་གནས་ཀྱིས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཁོར་ཡུག་དང་གནམ་གཤིས་ལ་དགེ་ཕན་བླ་མེད་བསྒྲུབས་དང་སྒྲུབ་བཞིན་པའི་རིག་གནས་འདི་གའི་རྒྱབ་ལྗོངས་སྐོར་བྲིས་ཡོད་དོ།།

[གལ་ཆེའི་བརྡ་ཆད།] གངས་རི། ལྷ་སྒྲུང་། གཙང་བོ། གནམ་གཤིས། ཁོར་ཡུག

བོད་ཀྱི་རི་བོ་དག་མདོ་ཙམ་བཤད་པ།

༈ དེང་རབས་ས་གཤིས་རིག་པ་བ་རྣམས་ཀྱིས་གསུང་བ་བཞིན་རྒྱ་གར་གྱི་གླིང་ཕྲན་དང་ཡུ་རོ་ཤི་ཡའི་གླིང་ཕྲན་གཉིས་གདོང་ཐུག་བརྒྱབས་ཏེ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རང་བྱུང་གི་ལྕགས་རི་དེ་བྱུང་བ་ཡིན། དེ་བཞིན་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་སྲིད་པའི་གངས་རི་རྣམས་དེ་ལྟར་བྱུང་བར་མ་ཟད་ཡ་གླིང་གི་ཟུངས་ཁྲག་ཇི་བཞིན་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ཀྱང་འཁྱགས་རོམ་གྱིས་བཀླུབས་པའི་ཡུལ་གྲུ་འདི་ཡིན། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་ཨེ་ཤ་ཡ་གླིང་ཆེན་གྱི་དབུས་སུ་གནས་ཤིང་འཛམ་གླིང་གི་རི་བོ་མཐོ་ཤོས་དང་མཐོ་སྒང་གི་གནས་མཆོག་དེ་ཡིན་ཞིང་། སྤྱིར་འཛམ་གླིང་གི་འཕྲེད་ཐིག་མི་ཊར་(m) ༤༠༠༠ ཡོད་ལ་མཚོ་ངོས་སུ་མཐོ་ཚད་ཧྥི་ཊས་(ft) ༡༣༠༠༠ ཙམ་ཡོད།^[1] འཛམ་གླིང་ནང་དུ་ཨར་ཌིག་དང་ཨན་ཊ་ཊི་ཀ་གཉིས་ནི་ལྷོ་སྣེ་དང་བྱང་སྣེ་རུ་གྲགས་པའི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་ཡུལ་གྲུ་དེ་གཉིས་མ་བརྩིས་པའི་འཛམ་གླིང་གི་འཁྱགས་རོམ་གྱི་ཁྱོན་ཆེ་ཤོས་ཟིན་པའི་ཡུལ་གྲུ་ནི་བོད་ལས་ལྷག་པ་མེད་ཙ་ན་གླིང་སྣེ་གསུམ་པ་རུ་བགྲང་ཞིང་དབྱིན་སྐད་དུ་ “Third Pole” ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས། དེ་བཞིན་ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་བོད་ལ་མིང་གཞན་ཡང་མང་པོ་ཞིག་འབོད་སྲོལ་བྱུང་ཡོད་དེ།  འཛམ་གླིང་གི་ཡང་རྩེ་དང་ “Roof of the World”  གངས་རིའི་ཞིང་ཁམས། “Land of Snow-Mountains” གསང་བ་ལྐོག་གྱུར་གྱི་ཞིང་ཁམས་དང་ “Land of Mysticism” འཛམ་གླིང་གི་ཆུ་མཛོད་ “Water Tower of the World” བཅས་བོད་ཁམས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཁྱད་ཆོས་དག་ལ་བརྟེན་ནས་མིང་དེ་རྣམས་ཐོགས་པ་ཤ་སྟག་ཡིན་པ་སུ་ཡིས་བསྙོན།  དེ་བཞིན་སྔོན་ཆད་བོད་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དུའང་། “གནམ་གྱི་ནི་དབུས། ས་ཡི་ནི་དཀྱིལ། གླང་གི་ནི་སྙིང་པོ། གངས་ཀྱི་ནི་ར་བ། ཆུ་བོ་ཀུན་གྱི་ནི་མགོ། རི་མཐོ་ས་གཙང་།”^[2] ཞེས་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ཁམས་ཆགས་ཚུལ་གྱི་བསྡོམས་ཚིག་ངོ་མཚར་བ་ཞིག་བཞག་འདུག བརྗོད་བྱའི་བསྟན་དོན་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་ཚིག་སྣ་ཐུང་བ། ཡིད་ལ་འཛིན་བདེ་ཞིང་དོན་ལ་གནས་པའི་འགྲེལ་བརྗོད་ཅིག་སྟེ། བོད་ཡུལ་གྱི་ས་ཆ་གཙང་ཤིང་རི་རྒྱུད་དག་མཐོ། ཨེ་ཤ་ཡ་གླིང་ཆེན་གྱི་གཙང་པོ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན་ལ་གངས་ཀྱི་མུ་ཁྱུད་ཀྱིས་ཀུན་ནས་བསྐོར་ཡོད་དེ། བོད་ཀྱི་ཧི་མ་རི་བོའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ནས་བྱང་ཕྱོགས་སུ་འཕྲེད་དུ་ཉལ་བའི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་མུ་ཁྱུད་བཞིན་འགྱིང་ཡོད་ལ། དེ་ནས་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཀ་ར་ཀོ་རམ་རི་རྒྱུད་དུ་འབྲེལ་ཡོད་ཅིང་། ཧིནྡུ་ཀུ་ཤུའི་རི་རྒྱུད་དང་། ཨལ་ཏན་རི་རྒྱུད། གངས་དཀར་ཕྱོགས་ལས་རྣམ་རྒྱལ་བར་དུ་གཏུགས་ཡོད། མདོ་ཁམས་ཕྱོགས་སུ་ཤར་ཕྱོགས་མི་ཉག་རབ་སྒང་དང་ཁ་བ་དཀར་པོའི་རྒྱུད་ལ་ཐུག་ཡོད། མདོ་ཁམས་ཕྱོགས་སུ་སྒང་གསུམ་དང་སྒང་དྲུག་ཅེས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དག་ཏུ་བརྗོད་སྲོལ་ཡོད། དབུ་ནག་མིའུ་འདྲ་ཆགས་ལས། སྨད་ཀྱི་མདོ་ཁམས་སྒང་གསུམ་ཞིང་དང་འདྲ། བྱང་གི་ལ་དགུ་སྒང་དང་གཅིག ལྷོ་སྐྱེ་བ་ཤིང་གི་སྒང་དང་གཉིས། ནུབ་མོན་པ་ལྕགས་ཀྱི་སྒང་གསུམ།[3] ཞེས་དང་། མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་ལས། མདོ་ཁམས་སྒང་དྲུག་ནི། ཟལ་མོ་སྒང་། ཚ་བ་སྒང་། སྨར་ཁམས་སྒང་། སྤོ་འབོར་སྒང་། དམར་རྫ་སྒང་། མི་ཉག་རབ་སྒང་བཅས་བཀོད་ཡོད།[4] བོད་ཁམས་སུ་གནམ་གྱི་ཀ་བ་བསླངས་པ་ལྟ་བུའི་རི་ཚོགས་འདི་ལས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་དག་བྱུང་བ་ཡིན་ལ། དེ་དག་ནི་ཡ་གླིང་གི་གནམ་གཤིས་དང་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་ལ་འབྲེལ་བ་བླ་མེད་ཅིག་ཡོད། གཞན་ཡང་། བོད་དང་རྒྱ་གར་གཉིས་དབར་དུ་རང་བྱུང་ལྕགས་རི་བཞིན་ཀེ་རེར་ལངས་པའི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་ཀྱིས་ཡུལ་གྲུ་དེ་གཉིས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ཁ་ཁ་རུ་བསྒྱུར་བའི་བྱེད་པོ་ལྟ་བུར་གྲུབ་ཡོད་དེ། ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱི་བྷང་གལ་རྒྱ་མཚོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆུ་རླངས་དང་སྤྲིན་པ་དག་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་ལ་ཐོགས་ནས་རྒྱ་གར་ནང་དུ་ཆར་དུས་ཀྱི་དྲག་ཤུགས་ཆེ་བའི་རྒྱུ་མཚན་དུ་བརྗོད། དེ་བས་རི་རྒྱུད་འདི་དག་གིས་ཡ་གླིང་གི་གནམ་གཤིས་དང་ཁོར་ཡུག་སོགས་ལ་འབྲེལ་འདྲིས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་ལ་གཤམ་དུ་བོད་ཀྱི་རི་བོ་གྲགས་ཆེ་བ་འགའ་ཞིག་རེའུ་མིག་ཏུ་བསྟན་པའོ།།

བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རི་བོ།

གངས་རི་དང་ལྷ་སྒྲུང་།

སྤྱིར་བོད་ཀྱི་རི་ཆུའི་རིག་གནས་ལས་གངས་རི་དང་ལྷ་སྒྲུང་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་གྲུབ་སྟངས་སྐོར་རྟོགས་ཐུབ། ལར་བསྐལ་བ་ཡ་ཐོག་གི་དུས་ནས་མི་རྣམས་ཀྱིས་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་འཇིགས་པ་སྟེ། ས་འགུལ་བ་དང་ཆུ་ལོག་རྒྱུག་པ། གློག་འཁྱུག་པ། འབྲུག་གྲགས་པ། ཐོག་རྒྱག་པ། རླུང་འཚུབ་པ། གངས་ཉིལ་བ་ལ་སོགས་བྱུང་ཚེ་གནས་ག་གེ་མོ་རུ་བཞུགས་པའི་ལྷ་ཀླུ་གཉན་གསུམ་ཐུགས་ཁྲོས་པར་འདོད། དེའི་ཕྱིར། རང་བྱུང་ལ་གནོད་པ་དང་སྦག་བཙོག་བཟོ་མི་རུང་ཞིང་རི་ཆུ་དག་གནས་རྩ་ཆེན་དུ་འཛིན་པའི་སྲོལ་གནའ་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་དར་ཡོད་པ་གདོན་མི་ཟ། ལར་འགྲོ་བ་མིའི་ཤེས་རིག་ཐོག་མར་དར་བའི་དུས་སྐབས་སུ་རྡོ་ཆས་རྙིང་མ་རུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཐོག་མར་མེ་གསར་རྙེད་བྱུང་རྗེས་འགྲོ་བ་མིའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བར་གྲགས།^[5] དེ་བཞིན་དུ་རང་རེའི་བོད་ཀྱིས་དུས་ད་ལྟར་བར་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་དང་ཆུ་ལྷ། ཀླུ་གཉན་སོགས་ལ་མཆོད་པ་དང་བསྙེན་བཀུར་བྱེད་ལ་དེ་དག་རེ་རེའི་སྐོར་གྱི་གཏམ་རྒྱུད་མང་པོ་ཞིག་ལོ་རྒྱུས་དང་རིག་གཞུང་གི་ཟ་ཟུར་ཀུན་ཏུ་འདྲེས་ནས་ཡོད།

བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་གྲུ་འདི་གདོད་མའི་དུས་ནས་མི་རིགས་གཞན་གྱིས་རང་བྱུང་ལ་མཆོད་པ་བྱེད་པའི་ཡུལ་སྲོལ་དེ་དར་ཡོད་པ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྤྱི་འགྲོས་ཤིག་ཡིན་ལ། ཁྱད་པར་དུ་རང་རེ་རྣམས་ཀྱིས་ཐོག་མའི་ལྷ་དུས་ནམ་ཞིག་ཏུ་བྱུང་བའི་སྐོར་ལ་བཤད་ཚུལ་མི་མཐུན་པ་དང་ངེས་གཏན་ཞིག་མེད་པར་སྣང་། ཡིག་ཆ་འགའ་ཞིག་གི་ནང་དུ་ལྷའི་ཐོག་མ་ནི་ཕྱྭ་ཡིན་པར་བརྗོད་ལ་ཡབ་ལྷ་བདལ་དྲུག་གམ་ཕྱྭ་བདལ་དྲུག་ཞེས་བྱ་བ་ཞིག་བྱུང་བར་མངོན། ཡི་གེ་ལྷ་གྱེས་ཅན་ལས། དང་པོ་བསྐལ་བས་བསྐལ་སྲིད་པས་མ་སྲིད་ཙམ་ན། ཕྱྭ་ཡེ་མཁྱེན་ཆེན་པོ་བྱ་བ་གཅིག་སྲིད་པ་ཕྱྭ་ཡིས་བསྐོས་ཏེ་བྱུང་ཞེས་འཁོད་པ་བཞིན་ལྷ་རྣམས་ཀྱི་ཐོག་མ་ཕྱྭ་ཡིན་པར་བཤད།^[6] ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་གི་ཐོག་མ་དེ་སྲིད་པ་ཆགས་པའི་ལྷ་དགུ^[7]་ནས་བརྩི་སྟེ། ཡར་ཀླུང་ཡར་ལྷ་ཤམ་པོ་དང་། ལྷོ་ཡི་སྐུ་མཁའ་རི། ནུབ་ཀྱི་གནོད་སྦྱིན་གང་བཟང་། བྱང་གི་གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷ། སྒ་སྟོད་ཇོ་བོ་སྒྱོགས་ཆེན། སྐྱིད་ཤོད་ཞོགས་ལྷ་ཕྱུག་པོ། ཤར་གྱི་རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར། ཉང་ཡུལ་འོ་དེ་གུང་རྒྱལ། ཇོ་བོ་གཡུལ་རྒྱལ་དགུ་^[8]ཡིན་ཞིང་། ལྷ་གཉན་དེ་དག་གིས་བོད་ཁམས་ཡོངས་སུ་བསྐོར་ཏེ་སྲུང་ཡོད་པར་བརྗོད།  ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་འདི་དག་གི་བཞུགས་ཡུལ་བོད་ཁམས་ཡོངས་སུ་ཁྱབ་ཡོད་དེ། སྒང་གཙང་སྟོད་ན་དྭགས་ལྷ་རྗེ་དཀར་དང་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་ན་སྐུ་ལྷ་གེ་རྒོད། མྱང་ཡུལ་སྟོད་སྨད་ན་ཧ་བོ་གང་བཟང་། གཡའ་རི་སྟོད་སྨད་ན་ཤངས་ལྷ་སྒེ་རུ། ཡར་ཀླུང་ན་ཡར་ལྷ་ཤམ་པོ། ཆོས་འཁོར་རྒྱལ་དུ་རྟ་རྒོད་ཤེལ་ལྕགས། སྒམ་པོ་ན་དྭགས་ལྷ་སྒམ་པོ། ཀོང་སྨད་ན་ཀོང་ལྷ་དཀར་པོ། ཉང་བོ་ཀྲུ་རིང་ན་ཉང་ལྷ་བཙན་དྲུག ལྷོ་བྲག་ཏུ་སྐུ་ལྷ་མཁར་རུ། རུ་མཚམས་ན་སྐུ་ལྷ་སྡེ་བཞི། འདམ་ན་གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷ། ཁམས་ན་རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར་བཅས་^[9] [10] སུ་ཡོད་པར་གྲགས་ཤིང་། སྲིད་པ་ཆགས་པའི་ལྷ་དགུ་ནི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་བྱུང་བའི་ཐོག་མ་ཡིན་པར་བཤད་ཅིང་བརྩི་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་ཞིག་མཆིས།^[11] <<རྨ་ཆེན་དཔང་བསྟོད་>>ལས། གངས་རི་མཐོན་པོའི་དབུས་དང་ཆུ་བོའི་ཆེན་པོའི་མགོ་རུ་གནས་པའི་རང་རེ་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་དང་ལྷ་ཀླུ་གཉན་བཙན་སོགས་བཀུར་བ་ལས་ཡོངས་གྲགས་སུ་འོ་དེ་གུང་རྒྱལ་གྱི་སྲས་སྲིད་པ་ཆགས་པའི་ལྷ་དགུ་ནི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་གི་ཐོག་མར་བཞེད་^[12]ཅེས་འཁོད་པས་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་གི་ཐོག་མ་སྲིད་པ་ཆགས་པའི་ལྷ་དགུ་ནས་བརྩི་དགོས་པ་འདྲ། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ལྷ་རྣམས་ཀྱི་ཐོག་མ་ཕྱྭ་དང་རྨང་ནས་བྱུང་བའི་ལྟ་ཚུལ་བཟུང་ཡོད། ཡིག་ཆ་ལ་ལར་ཡབ་ལྷ་བདལ་དྲུག་དང་། ཕྱྭ་ལྷ་བྲམ་ཆེན། རྒྱ་ལྷ་འབྲོང་ནམ། འོ་དེ་གུང་རྒྱལ་བཅས་བཞི་ནི་སྤུན་མཆེད་ཡིན་པར་བཤད་པས་ཡབ་ལྷ་བདག་དྲུག་དང་ཕྱྭ་གཉིས་ཁ་ཁ་ཡིན་པར་སྣང་།^[13] ཡིག་ཆ་འགའ་ཞིག་ཏུ་ཕྱྭ་ལྷ་དང་དམུ་ལྷ་གཉིས་གཉེན་བྱས་རྗེས་ལྷ་རྣམས་བྱུང་ཚུལ་ཞིག་ཀྱང་འདུག མདའ་དང་འཕང་ལས། ལྷ་རིགས་མཆེད་པའི་གཏམ་རྒྱུད་ནང་དུ་རྒྱལ་པོའི་ཐོག་མ་དེ་ནི་ཕྱྭ་ལྷ་ཡབ་བླ་བདལ་དྲུག་གི་ཚ་བོ་ཡིན་ཚུལ་དང་། ལྷ་དགུ་པོ་ནི་ཕྱྭ་ལྷ་འོ་ལྡེ་གུང་རྒྱལ་གྱི་བུ་ཡིན་ཚུལ་བརྗོད་པ་ཡིན། འོ་ལྡེ་གུང་རྒྱལ་ནི་ཡབ་བླ་བདལ་དྲུག་གི་གཅུང་པོ་ཨང་བཞི་པ་དེ་ཡིན་པར་བཤད་^[14]ཅེས་འཁོད། མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་རིང་དུ་བརྒྱུད་པའི་གཏམ་རྒྱུད་དེ་དག་ལས་གང་བདེན་དང་རྫུན་ནི་ཅག་གཅོད་བྱེད་ནུས་པ་ཞིག་ཏུ་མི་འདོད་ལ་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་དེ་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་གྲི་ཡིས་བཅད་པ་ལྟ་བུ་ཞིག་སུ་ཡིས་བརྗོད་པར་ནུས་སམ། དེ་བཞིན་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་དེ་རྣམས་ཀྱང་སྔོན་ཆད་དཔོན་པོ་དང་མི་ཆེན། དཔའ་བོ་ག་གེ་མོའི་རྣམ་ཤེས་ཡིན་པར་བཤད་སྲོལ་ཡོད་ལ་ལྷ་དང་མིའི་དབར་དུ་བྱུང་བའི་གཏམ་རྒྱུད་མང་པོ་ཞིག་ད་དུང་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་བཟློ་བཞིན་ཡོད། དཔེར་ན། སྲིད་པ་ཆགས་པའི་ལྷ་དགུའི་ཡ་གྱལ་དུ་བསྒྲངས་བའི་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ནི་ས་བཅུ་པ་ཐོབ་པའི་སངས་རྒྱས་ཡིན་པར་འདོད་ལ་དེ་བཞིན་ཨ་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར་ལ་སྤོ་སྤོའམ་ཨ་མྱེས་ཡིན་པར་བཤད། རྨ་ཆེན་གྱི་སྲས་ཆུ་སྔོན་གཡའ་རི་ཞེས་བྱ་བའི་བྲག་ཕུག་ཅིག་ཏུ་ཨ་རིག་གི་བུད་མེད་ཅིག་བསྡད་ཡོད་པ་དང་མཚན་མོའི་རྨི་ལམ་དུ་རྟ་མཆོག་སྔོ་སྔོ་བཅིབས་པ་ཞིག་གམ་དུ་སླེབས་ཤིང་འདོད་པའི་བདེ་བར་སྤྱོད་པ་ཞིག་རྨིས། ཁོ་མོར་བུ་ཞིག་བཙས་པ་དེ་ཨ་རིག་བན་དེ་གྲགས་པ་དབང་ཕྱུག་ཅེས་པ་དེ་ཡིན་པར་བརྗོད། རྨ་ཆེན་ནི་ཨ་རིག་བན་དེ་གྲགས་པ་དབང་ཕྱུག་གི་སྤོ་སྤོའམ་ཨ་མྱེས་དང་རྨ་ཆེན་གྱི་ཚ་བོ་ཡིན་ཕྱིར་ཨ་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ཞེས་འབོད་སྲོལ་ཆགས་པར་སྐད།^[15] མདོ་སྨད་ཁྲི་ཀའི་གཞི་བདག་ཨ་མྱེས་ཡུལ་ལྷ་ཞེས་བྱ་བ་ཡང་ཐོག་མ་རྒྱའི་དམག་དཔོན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་ཕྱིས་སུ་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་ཅིག་ཏུ་གྱུར་ཚུལ་གྱི་གཏམ་རྒྱུད་འདུག་སྟེ། ཤ་འབེན་ལྷ་བཙན་རྫུ་འཕྲུལ་མྱུར་མགྱོགས་ཅན།། རྒྱ་ནག་ཤིང་མ་ཐེན་ཙི་ཞེས་གྲགས་ཁྱེད།། ཞེེས་དང་། རྒྱ་བོད་གཉིས་ཀྱི་ས་མཚམས་ན་བཞུགས་པ།། རྨ་ཆུ་སྔོན་མོའི་ནང་རོལ་དུ་བཞུགས་པ།།  གཡའ་མ་སྔོན་མོའི་གདན་སྟེང་ན་བཞུགས་པ། ཕ་བོང་དཀར་པོའི་ཁྲི་སྟེང་ན་བཞུགས་པ།། ཁྲི་ཀའི་ཤན་འབེན་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཨ་མྱེས་ཡུལ་ལྷ།། ^[16]ཞེས་བསང་མཆོད་དུ་ཐོག་མར་རྒྱ་ནག་ཇི་ལྟར་གྲགས་པ་དང་། རྒྱ་བོད་ས་མཚམས་སུ་བཞུགས་ཤིང་ཁྲི་ཀའི་ཤན་འབེན་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཨ་མྱེས་ཡུལ་ལྷ་ཞེས་འཁོད་འདུག དེ་བཞིན་བོད་ཀྱི་གཞི་བདག་དང་ཡུལ་མིའི་དབར་དུ་འབྲེལ་བ་ཤིན་ཏུ་ཟབ་མོ་ཞིག་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ་སྟེ། གཞི་བདག་མང་ཆེ་བ་འདས་སོང་གི་སྐྱེས་ཆེན་དམ་པ་མཚོན་པར་བྱེད་པའམ་ཁོང་ཚོའི་རྣམ་ཤེས་གནས་དེ་གར་སྐྱེས་བཞུགས་ཡོད་པའི་འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་ཤིག་ཡོད། དཔེར་ན་མཚོ་སྔོན་ཁྲི་གཤོག་རྒྱལ་མོའི་བྱང་རྒྱུད་དུ་གནས་པའི་གཞི་བདག་གཙོ་བོ་ལ་རྐང་ཚའི་ཨ་མྱེས་རྫ་དམར་དུ་འབོད་པ། མདོ་སྨད་རེབ་གོང་གསེར་མོ་ལྗོངས་ཀྱི་བྱ་ཁྱུང་རི་ལ་གནས་པའི་གཞི་བདག་ལ་ཨ་མྱེས་བྱ་ཁྱུང་དུ་འབོད་པ། ཨ་མྱེས་བ་ཡན། ཁམས་སྐྱེ་དགུའི་ཨ་མྱེས་ལྷ་ཆེན་སྐུ་རྒྱལ། བློན་པོ་གསེར་ཆེན། རྒྱལ་ཁབ་གསུམ་སྐབས་ཀྱི་ཝུན་ཁྲང་དུ་འབོད་པ་དེ་ཡིན་པས་མིང་ལའང་རྒྱ་སྐད་དུ་ཐུན་ཙི་འབོད་ཅིང་བོད་སྐབས་དུ་ཨ་མྱེས་ཡུལ་ལྷར་འབོད་པ་སོགས་ལས་ལྷ་དང་མིའི་དབར་གྱི་རིག་གནས་དང་ལོ་རྒྱུས་མང་པོ་ཞིག་གཏམ་རྒྱུད་དེ་དག་ལས་རྟོགས་ནུས།

ལར་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་ནི་སྔོན་ཆད་བྱུང་མྱོང་བའི་སྐྱེས་ཆེན་དམ་པ་རྣམས་མཚོན་པ་ཞིག་ཏུའང་སྣང་། གནས་རི་གཅིག་ལ་བན་བོན་གྱི་ལྷ་མི་འདྲ་བ་རེ་རེར་ངོས་འཛིན་བྱས་པའང་ཧ་ཅང་མང་། དེ་བས་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་བཅས་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། ཆོས་ལུགས། ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས། རིགས་རུས་མཆེད་ཁུངས་ལ་སོགས་དང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཞིག་ཡོད། ལྷ་ཞེས་པའི་གོ་དོན་ནི་བླའམ་གོང་གི་དོན་ལ་འཇུག་པ་ཡིན། ཡུལ་ག་གེ་མོའི་གཙོ་བོར་བཀུར་བའི་ལྷ་ལ་ཡུལ་ལྷ་དང་། གཞི་གང་ཞིག་གི་བདག་པོར་འདོད་པའི་ལྷ་ལ་གཞི་བདག་ཟེར།^[17] ཀླུ་ནི་ཆུ་ལ་གནས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད་ལ་། གཉན་ཞེས་བྱ་བ་ནི་གངས་རི་དང་གཡའ་བྲག་དང་། རྩི་ཤིང་དང་ནགས་ཚལ་དང་། ས་གཞི་དང་ཆུ་ལ་སོགས་པར་གནས་པར་བཤད།^[18]  བོན་གྱི་ཡིག་རྙིང་གྲགས་ཅན་སྲིད་པ་སྤྱི་སྐོང་བྱ་བའི་ནང་དུ་སྟེང་ན་ལྷ་དང་། བར་ན་གཉན། འོག་ཏུ་ཀླུ་ཡོད་པར་འཁོད།^[19] ས་དཔྱད་རིན་ཆེན་ཀུན་འདུས་ལས། བྲག་དམར་བཙན་ལ་དམར་ནག་བདུད། གཡང་རི་ན་མཚོ་ཆུ་མིག་ཀླུ། སྤང་རི་ཕལ་ཆེར་གཉན་གྱི་རིགས། ཞེས་བྲག་དང་། རི་དང་། ན་དང་། མཚོ་དང་། ཆུ་མིག་དང་། སྤང་བཅས་སུ་གཉན་གྱིས་ཁྱབ་པར་བཤད་པས་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་རི་ཆུ་འདི་དག་ལ་གནོད་པ་བྱེད་རྒྱུར་ཧ་ཅང་འཛེམས་ལ་དེ་ནི་ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ལས་བྱུང་བའི་རི་ཆུའི་རིག་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་སུས་ཀྱང་བསྙོན་དུ་མེད།

གངས་རི་དང་གཙང་པོ།

བོད་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་ཡུལ་གྲུ་གངས་རིས་བསྐོར་བའི་ཚུལ་བཤད་ཟིན་པས་འདི་བསྐྱར་ཟློས་མི་བྱེད། སྤྱིར་གངས་རི་དང་གཙང་བོ་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་ནི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་ཞིག་ཡིན་ལ་སྲིད་པའི་འཁྱམས་རོམ་གྱིས་ཟིན་པའི་གངས་རི་དེ་དག་མེད་ན་བོད་ནས་འབབ་པའི་གཙང་བོ་དག་ཀྱང་ཡོད་མི་སྲིད། ལར་གཙང་པོ་རྣམས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་གངས་རི་དང་འཁྱགས་རོམ་ཡིན་ཞིང་ཡ་གླིང་གི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོ་ཞིག་གི་འཚོ་གནས་བོད་ཀྱི་གཙང་པོ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ཡོད་པར་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་གཙང་བོ་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཐེབས་ན་ཡ་གླིང་གི་གནམ་གཤིས་ཚ་དྲོད་དང་ཁོར་ཡུག་འགྱུར་ལྡོག་ལའང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཞིག་ཡོད། དེ་ཡང་གངས་རི་དང་འཁྱགས་རོམ་དེ་དག་ལས་འབབ་པའི་གཙང་བོ་གྲགས་ཅན་གང་མང་ཞིག་ཡོད། དཔེར་ན། སྟོད་ཀྱི་ཆུ་ཆེན་བཞིའམ་ཁ་འབབ་བཞི་སྟེ། སེང་གེ་ཁ་འབབ། གླང་ཆེན་ཁ་འབབ། རྟ་མཆོག་ཁ་འབབ། རྨ་བྱ་ཁ་འབབ་བཅས་གངས་ཏི་སེའི་ཕྱོགས་བཞི་རུ་འབབ་པ་ཡིན། སྨད་མདོ་ཁམས་ཀྱི་ཆུ་ཆེན་བཞི་ནི། འབྲི་ཆུ། རྨ་ཆུ། རྫ་ཆུ། དངུལ་ཆུ་བཅས་ཡིན་ལ་གཙང་པོ་འདི་རྣམས་བོད་ཡུལ་ནས་ཐོན་ཏེ་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོ་ཞིག་གི་འཚོ་རྟེན་དུ་གྱུར་ཡོད། ཡུལ་གྲུ་འདིར་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཡུལ་ལུང་གི་གཙང་པོ་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན་ཞིང་བོད་ཀྱི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ལ་བརྟེན་ནས་ཨེ་ཤ་ཡ་སྤྱིའི་གནམ་གཤིས་སྤྱི་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཚུལ་དེང་གི་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་བརྗོད་ཡོད། བོད་ཡུལ་གྱི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དེ་ནི་གངས་རིའི་ཞུ་ཚད་མྱུར་བ་དང་གཙང་བོའི་བཞུར་རྒྱུན་ཆད་པ་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས་འབྱུང་གིན་ཡོད། སྲིད་པའི་གངས་རི་དེ་དག་ཀྱང་ད་ལྟ་ལོ་རེ་ནས་ཞུ་ཚད་ཇེ་མགྱོགས་ཡིན་ལ་དེར་བརྟེན་བོད་ཀྱི་གཙང་པོ་རྣམས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུན་ཡང་དེ་ལ་རག་ལས་པ་ཡིན། དེ་བས་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པའི་གངས་རི་དང་ཆུ་བོ་རྣམས་ལ་བརྟེན་ནས་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་དང་ཁོར་ཡུག་གི་དཀའ་ངལ་གང་མང་ཞིག་འཕྲད་བཞིན་ཡོད།

བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གཙང་བོ་རྣམས་ཀྱི་ས་ཁྲ།

གངས་རི་དང་། གནམ་གཤིས། ཁོར་ཡུག་བཅས་ཀྱི་འབྲེལ་བ།

བོད་ཀྱི་རི་ཆུའི་རིག་གནས་ལས་གངས་རི་དང་གཙང་བོ། རིག་གཞུང་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་དེ་རྟོགས་ཐུབ་ཅིང། རི་ཆུ་ནགས་གསུམ་ལ་གནོད་པ་མི་བྱེད་པའི་རིག་གནས་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་དགེ་མཚན་བླ་མེད་བྱུང་ཡོད། བོད་མིའི་བསམ་བློ་དང་རི་ཆུའི་བར་དུ་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་གནོད་སྐྱོན་མི་འོས་པའི་རིག་གནས་ཤིག་གྲུབ་ཡོད་ལ་གནའ་ནས་ད་ལྟ་བར་དུ་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་རི་ཆུ་ནགས་ལ་སོགས་ཀྱི་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་དང་ལྷ་ཀླུ་གཉན་སོགས་མཆོད་ཅིང་ལུགས་སྲོལ་འདི་མ་ཉམས་པར་བྱས་ཡོད། དེར་བརྟེན་བོད་ཀྱི་གཙང་པོ་དག་དང་གཙང་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་གངས་རི་དང་འཁྱམས་རོམ། གཡའ་རི། བྲག་རི། ནགས་རི། མཚོ་མོ་ལ་སོགས་སྦག་བཙོག་མ་བྱས་པར་ལྷག་ཡོད། མཚོ་བོད་མཐོ་སྒང་གི་རི་ཆུའི་རིག་གནས་ལས། གལ་ཏེ་སྲོག་འཕྲོག་པ་དང་། གཅོད་འབྲེག་བྱེད་པ། ས་རྐོ་བ། རྡོ་སློག་པ། སྦག་བཙོག་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱི་ལས་ལ་ཞུགས་ཚེ་ལྷ་ཀླུ་གཉན་གསུམ་ཐུགས་ཁྲོས་ཏེ། མུ་གེ་སད་སེར་དང་། ནད་ཡམས་སྣ་ཚོགས་ཡོང་བར་བཤད་དེ། རི་ཆུ་ནགས་གསུམ་ལ་གནས་པའི་གཞི་བདག་དང་ཡུལ་ལྷ་ཐམས་ཅད་ལ་གནོད་པ་དང་ཕོག་ཐུག་གཏོང་མི་ཉན་པའི་ལྷ་སྒྲུང་དང་གསོལ་མཆོད་བསང་མཆོད་སྙན་མོ་རེ་བརྩམས་ཏེ་མཆོད་བཀུར་མཛད་ནས་རིམ་བཞིན་རི་ཆུའི་རིག་གནས་དར་བ་ཡིན།^[20] ཞེས་བོད་པའི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་ནང་དུ་རི་ཆུ་ནགས་གསུམ་ལ་གནོད་པ་མི་བྱེད་པའི་རྒྱུ་མཚན་དྲངས་པ་དེ་ལས་མ་འདས། རི་ལ་གནས་པའི་གཞི་བདག་དང་། ཆུ་ལ་གནས་པའི་ཀླུ། བར་གྱི་ནགས་དང་བྲག་ལ་གནས་པའི་བཙན་དང་གཉན་སོགས་ལ་བཀུར་བ་ཡིན་པས་གདོང་དམར་བ་རྣམས་ཀྱིས་རི་ཆུ་ནགས་གསུམ་ལ་གནས་པའི་ལྷ་ཀླུ་གཉན་སོགས་མཆོད་དེ་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་དགེ་ཕན་ཆེས་ཆེར་བྱུང་ཡོད།  ལྷག་པར་དུ་རི་ཆུ་ནགས་བྲག་སོགས་ལ་གནས་པའི་ལྷ་ཀླུ་གཉན་བཅས་ལ་མཆོད་བཀུར་བྱེད་ཚུལ་རྣམ་པ་དུ་མ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་དེ། བསང་དང་། གསུར། གཏེར་རྒྱག་པའི་ལུགས་སྲོལ་དག་ལས་ཤེས་ཐུབ།  རི་ཆུ་ལ་གནས་པའི་ལྷ་ཀླུ་གཉན་གསུམ་བཀུར་བ་དང་མཆོད་པར་བྱས་ཏེ། བསང་མཆོད་གསེར་སྐྱེམས་སོགས་ཀྱིས་བསྙེན་བཀུར་བྱེད་པ་ཡིན་ཕྱིར་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་དགེ་མཚན་བྱུང་བ་ཤུགས་ཀྱིས་རྟོགས་ཐུབ། བསང་གཏོང་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་སྟེང་གི་ལྷ་བསང་བར་བྱ་བ་དང་། འོག་གི་ཀླུ་ཡང་བསང་བར་བྱ་བ། བར་གྱི་གཉན་ཡང་བསང་བྱ་བ་སྟེ། ནག་ནོག་གི་དྲི་མ་སོགས་དག་པའི་དོན་ཡིན་པས་རི་ལ་གནས་པའི་གཞི་བདག་དང་ཆུ་ལ་གནས་པའི་ཀླུ་སོགས་མཆོད་བཀུར་བྱས་ཏེ། སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་དགེ་མཚན་བླ་མེད་བསྒྲུབས་ཡོད་པར་མངོན། དེང་སང་གི་དུས་ད་དུང་ཡང་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་རི་ཆུ་ནགས་གསུམ་ལ་ལྷ་ཀླུ་གཉན་གསུམ་གནས་ཡོད་པར་ཆ་འཇོག་བྱེད་པས་ས་རྐོ་བ་དང་ཤིང་གཅོད་པ། རྡོ་བཤིག་པ་སོགས་མི་བྱེད་ཅིང་ཁོར་ཡུག་ལ་གནོད་པའི་ལས་ཕལ་ཆེར་མི་རྩོམ་པར་སྣང་། དེ་བཞིན་ཆུ་མིག་དང་ཆུ་ཀླུང་། ན་ཆུ། མཚོ་ལ་ཀླུ་ཡོད་པས་སྦག་བཙོག་མི་བྱེད་པར་ཆུ་ལ་ཆུ་གཏེར། ས་ལ་ས་གཏེར། མཚོ་ལ་མཚོ་གཏེར་སོགས་སྒྲུབ་པའི་སྲོལ་ངོ་མཚར་བ་ཞིག་ཡོད། བོད་པའི་ཁ་རྒྱུན་དུའང་། རི་དང་ཉེ་ན་རི་ལྷ་མཆོད། མཚོ་དང་ཉེ་ན་མཚོ་ལྷ་མཆོད། ཆུ་དང་ཉེ་ན་ཆུ་ལྷ་མཆོད།^[21] ཅེས་པ་ལས་མཚོན་ཐུབ་པ་ཡིན། དེ་བཞིན་བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་ལས་ཀྱང་། དུ་བ་གནམས་དུ་སོང་བ་ཡིས།། ནམ་མཁའ་གང་བའི་ལྷ་རྣམས་བསང་།། ལྷ་ལ་གྲིབ་ཀྱིས་ཕོག་པ་ཀུན།། དེ་རིང་ཉིད་ནས་སངས་གྱུར་ཅིག ། མེ་སྟག་བར་སྣང་འཕྲོ་བ་ཡིས།། བར་སྣང་གང་བའི་གཉན་རྣམས་བསང་།། གཉན་ལ་གྲིབ་ཀྱིས་ཕོག་པ་ཀུན།། དེ་རིང་ཉིད་ནས་སངས་གྱུར་ཅིག ། མེ་ལྕེ་ས་ལ་འཁྱིལ་བ་ཡིས།། ས་གཞི་གང་བའི་ཀླུ་རྣམས་བསང་།། ཀླུ་ལ་གྲིབ་ཀྱིས་ཕོག་པ་ཀུན།། དེ་རིང་ཉིད་ནས་སངས་གྱུར་ཅིག །^[22]ཞེས་བསང་གསོལ་བཏང་ནས་ལྷ་ཀླུ་གཉན་སོགས་གྲིབ་ཀྱིས་ཕོག་པ་དག་གཙང་མའམ་དག་པར་བྱེད་པའི་སྐོར་ཡིད་དུ་འོང་བ་ཞིག་བཀོད་འདུག ལྷ་ཀླུ་གཉན་གསུམ་བཞུགས་སའི་གནས་སུ་གནོད་པ་མི་བྱེད་ཅིང་། དེ་དག་ལ་མཆོད་བཀུར་བྱས་ན་འབྱུང་བཞིའི་གནོད་པ་སོགས་མི་ཡོང་བའི་ཡིད་ཆེས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན། ཐ་ན་ཆུ་མིག་དང་མཚོ་བྱིན་ཅན་དག་ཏུ་གདོང་དང་རྐང་ལག་བཀྲུ་བ་སོགས་ཀྱང་འཛེམས། གནས་རི་བླ་རི་བཅས་ཀྱི་སྟེང་དུ་ས་རྐོ་རྡོ་སློག་བྱེད་པར་འཛེམས། ནགས་ཚལ་དང་བྲག་སྐྱེས་ལྗོན་པ་དག་གང་འདོད་དུ་གཏུབ་གཅོད་བྱེད་པར་འཛེམས། མི་སུ་ཞིག་གིས་དེ་འདྲའི་ལས་བགྱིས་ན་རྐང་ལག་ཞ་བ་དང་དབང་པོ་ཡན་ལག་སོགས་འགྲིབ་པའི་རྣམ་སྨིན་འབྱུང་བའི་བཤད་སྲོལ་མཆིས་ལ།  ལྷག་པར་དུ་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་དོན་མེད་དུ་རི་བྲག་ཆུ་ཀླུང་ལ་སོགས་གཏོར་བཤིག་དང་སྦག་བཙོག་མི་བྱེད་པས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདི་མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་རིང་ཁོར་ཡུག་གི་དཀའ་ངལ་འཕྲད་པའི་ལོ་རྒྱུས་མེད། གཞན་ཡང་བོད་ཀྱི་ཁྲིམས་ཡིག་ཏུའང་རི་ཆུ་ལ་གནོད་སྐྱོན་མི་འབྱུང་བའི་ཁྲིམས་ཡོད་དེ། ཁྱད་པར་དུ་ཕག་གྲུའི་སྐབས་སུ་<<བཀའ་ཡིག་ནོར་བུའི་བང་མཛོད་>>ལས། རང་རེའི་ས་ཆ་དབང་རིགས་ཐམས་ཅད་། སྐྱེ་ཤིང་ལྕང་མ་སྐྱེ་ངེས་འབུམ་ཕྲག་གཉིས་རེ། ལོ་རེ་བཞིན་དམ་བཅའ་བྱས་ནས་འཛུགས་དགོས་ཤིང་། ལྕིང་ཁྲིམས་པ་བསྐོས་ནས་རྩིས་ལེན་པ་དང་། ཁུན་ཐར་བྱེད་དགོས། འདིའི་ཡོན་ཏན་སྡེ་ལྷ་ཁང་གསོ་བ་དང་། ལྷ་སྡེ་མི་སྡེའི་ཁང་པ་ཞིག་རལ་ལ་སོང་བ་གསོ་བ། གྲུ་ཤན་གསོ་བ་སོགས་མི་བྱེད་པའི་ཐབས་མེད་པས་མི་འཛད་པའི་གཏེར། ས་ས་ནས་བྱང་ཆུབ་ཀྱི་སེམས་བསྐྱེད་ལ། སྐྱེ་ཤིང་འཛུགས་པའི་དོ་དམ་བྱེད་དགོས། ཡུལ་དང་ལུང་པ་ཐམས་ཅད་སྐྱེ་ཤིང་ངན་དུ་སོང་འདུག་པས། བསྙལ་མ་བྱེད་པ་རྣམས་ཀྱང་། ནམ་ཟླའི་དུས་དང་བསྟུན་ནས། ཤིང་ལ་རྩ་སྙོགས་མ་བྱེད། ཟོར་བ་དང་ལག་ཆ་རྣོན་པོས་མཚམས་སུ་བཅད་ལ། བཅད་པའི་ཤུལ་དེར་ཤིང་སྐྱེ་བའི་ཐབས་བྱེད་དགོས།ཞེས་འཁོད་པ་ཇི་བཞིན་བོད་ཀྱི་སྲིད་དབང་ཕྱི་མ་སྡེ་བ་གཙང་པ་དང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གིས་ལུགས་དེ་རྒྱུད་འཛིན་བྱས་ཡོད་པར་མངོན། དེང་སྐབས་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་བདག་སྐྱོང་བྱེད་དགོས་ཚུལ་གྱི་དྲིལ་བསྒྲགས་མང་དུ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་ཀྱང་། སྔོན་ཆད་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གི་ཁྲིམས་ཡིག་ནང་དུ་རི་རྒྱ་ཀླུང་རྒྱ་བསྡམས་པའི་ཁྲིམས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཤིང་། ལག་ལེན་དུ་བཏབ་པ་འདིས་སྤོབས་པར་འོས་པ་ཞིག་ཏུ་སེམས།  གནའ་ནས་ད་ལྟ་བར་དུ་བོད་དང་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་དབར་དུ་དེ་ལྟ་བུའི་བསམ་བློ་ཞིག་གྲུབ་ཡོད།  དེང་སང་སྔོ་ལྗང་གི་སྤང་ས་བྱེ་ཐང་དུ་འགྱུར་བ་དང་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་དག་གི་བཞུར་རྒྱུན་ཆད་ཅིང་སྐམ་པ། གངས་རིའི་འཁྱགས་རོམ་དག་ལོ་རེར་ཞུ་ཚད་མགྱོགས་པ་བཅས་ལ་བརྟེན་ནས་སྤྱིར་ཡ་གླིང་དང་། ཁྱད་པར་བོད་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་ཉེན་བརྡ་གང་མང་ཞིག་བཏང་ཡོད།

བོད་ཡུལ་དུ་ཁ་བའི་རྡུལ་གྱིས་བརྩེགས་པའི་གངས་རི་དང་སྣུམ་ཚོན་རི་མོ་ལྟ་བུའི་སྤང་ལྗོངས། ཚང་ཚིང་གཡུ་ལོ་རྒྱས་པའི་ནགས་ཚལ། ས་ཆེན་འཕྲེང་དུ་གཤག་པའི་ཆུ་བོ་བཅས་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ལྟ་ན་སྡུག་པས་རབ་ཏུ་བརྒྱན་པའི་ཡུལ་ལྗོངས་འདིར་སྔོན་ཆད་ནས་ད་ལྟ་བར་དུ་བོད་མི་རིགས་ཀྱིས་ཁོར་ཡུག་ལ་གནོད་སྐྱོན་བྱས་པ་དང་གཏོར་བཤིག་བཏང་བའི་ལོ་རྒྱུས་དེ་ཙམ་མེད། བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གིས་ཁོར་ཡུག་ལ་ཕན་པའི་བྱ་བྱེད་མང་དུ་མཐོང་སྟེ། བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་གངས་རི། རྫ་རི། བྲག་རི། མཚོ་མོ། ཆུ་ཀླུང་། ཆུ་མིག་སོགས་ལ་ལྷ་ཀླུ་གཉན་བཙན་སོགས་ཡོད་པར་བཤད་པས་ལབ་ཙེ་བསྟོད་པ་དང་དར་ལྕོག་འཛུགས་པ། མ་ཎི་རྡེའུ་འབུམ་བརྩིགས་པའི་ལུགས་སྲོལ་གནའ་སྔ་མོ་ནས་ཡོད། དེར་བརྟེན་ང་ཚོས་སྔོན་ཆད་ཀྱི་རིག་གནས་ཤུལ་བཞག་ལས་སྦྱོང་དགོས་པ་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་གདོན་མི་ཟའོ།།

མཇུག་བསྡོམས།

བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་འཛམ་གླིང་མཐོ་སྒང་དང་ཡ་གླིང་དུ་འབབ་པའི་གཙང་བོ་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན། ཡུལ་གྲུ་འདིའི་གངས་རི་དང་གཙང་བོ། ལྷ་སྒྲུང་། རིག་གནས། གནམ་གཤིས། ཁོར་ཡུག་སོགས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་མདོ་ཙམ་གླེང་ཟིན་ལ། དེ་བས་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དག་གཙང་བོའི་འབྱུང་ཁུངས་ཡིན་པ་དང་། ཁ་འབབ་བཞི་དང་། མདོ་ཁམས་ཀྱི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་རྨ་ཆུ། འབྲི་ཆུ། རྫ་ཆུ། དངུལ་ཆུ། རྒྱལ་མོའི་རྔུལ་ཆུ་ལ་སོགས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུན་ཁྲོད་ན་མི་མང་འབུམ་ཕྲག་མང་པོ་བརྟེན་ནས་ཡོད་པས་བོད་ཀྱི་གཙང་བོའི་དགེ་མཚན་ནི་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པ་ཞིག་ཡིན། དེའི་དབང་གིས་བོད་ཀྱི་གངས་རི་ལ་གནད་སྐྱོན་བྱུང་ན་གཙང་བོའི་བཞུར་རྒྱུན་གནོད་པ་ཐེབས་ཤིང་། གཙང་བོ་ལ་གནོད་སྐྱོན་ཤོར་ན་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོའི་དཔལ་འབྱོར་དང་། འཚོ་གནས་སོགས་ལ་བརྡབ་གསིག་འགྲོ་བ་ཡིན། མདོ་དྲིལ་ན། རི་ཆུ་དང་མི་གཉིས་ཀྱང་ཕན་ཚུན་ལ་ལྟོས་ནས་ཡོད་དེ། ཡ་གླིང་མི་རིགས་མང་པོ་བོད་ཀྱི་གཙང་བོ་ལ་ལྟོས་པ་བཞིན་བོད་ཀྱི་གཙང་བོའི་འབྱུང་ཁུངས་གངས་རི་དང་འཁྱགས་རོམ་དག་ཀྱང་མིའི་བྱ་བྱེད་ལ་ལྟོས་པ་ཡིན། ནགས་ཚལ་བཏུབ་གཅོད་བྱེད་པ་དང་། ལྗང་མདོག་ཅན་བྱེ་ཐང་དུ་སྒྱུར་བ་དང་། གཙང་བོའི་རྒྱུད་དུ་ཆུ་མཛོད་རྒྱག་པ་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས་སའི་གོ་ལའི་ཚ་དྲོད་རྒྱས་ཏེ་སྲིད་པའི་གངས་རི་དག་ཀྱང་ཞུ་བར་མ་ཟད་གཙང་བོ་དག་སྐམ་འགྲོ་བ་ང་ཚོའི་མིག་གི་མཐོང་ཆོས་སུ་གྱུར་བའི་གནམ་གཤིས། ཁོར་ཡུག་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ཆེ་ལོང་ཙམ་ཞིག་གླེང་བ་དགེའོ།།

ཁུངས་བཅོལ་ཡིག་ཆ།

མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་དང་ན་ག་ནོ། ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་གསུང་སྙན། ཨོ་ས་ཁ་རྒྱལ་ཡོངས་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༢

ལྕམ་རིག་སྲས། ཡུལ་མདོ་སྨད་ཀྱི་སྲིད་པ་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་གི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་དེབ་ཐེར་ཁྲ་བོ། ཅང་ཧོ་གློག་རྡུལ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༡ 

སྨད་པ་དཀོན་མཆོག་སྐྱབས། མདོ་སྨད་ཞིབ་འཇུག ཀན་སུའུ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། བོད་ཀྱི་རི་ལྷའི་སྐོར་རགས་ཙམ་གླེང་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༥ 

བླ་བྲང་སྐལ་བཟང་། བོད་སྐྱོང་སྲུང་མ་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས། སྤྱི་ལོ། ༡༩༩༦

འབལ་གཞུང་ཁྱུང་ཐར་རྒྱལ། བོད་ཀྱི་ལྷ་སྒྲུང་སྐོར་གླེང་བའི་གཏམ་སྣང་སྲིད་སེམས་ཀྱི་མེ་ལོང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༠ སྒ་རུ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། རྨ་རྒྱལ་དཔང་བསྟོད། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༦ 

ཤར་ཡུལ་ཕུན་ཚོགས་ཚེ་རིང་། བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་ཆོས་ལུགས་ཆོ་ག་དང་ཡུལ་སྲོལ་བློ་གསལ་ལྡེའུ་མིག སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༢ 

མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན། མདའ་དང་འཕང་། སྨད་ཆ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༠

དཀོན་མཆོག་སྐྱབས། རྨ་ལྷོ་སོག་ཤོག་གི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུ་ཆ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། གཙང་ཨ་རིག་གི་ལོ་རྒྱུས། པོད་བཞི་པ། ༢༠༠༩ 

སྟག་རིག་རྟ་མགྲིན་རྒྱལ། ཁྲི་ཀའི་ཨ་མྱེས་ཡུལ་ལྷའི་བོད་ལུགས་དད་མོས་ཞིབ་འཇུག ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༦ 

སྨད་པ་དཀོན་མཆོག་སྐྱབས། མདོ་སྨད་ཞིབ་འཇུག ཀན་སུའུ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། བོད་ཀྱི་རི་ལྷའི་སྐོར་རགས་ཙམ་གླེང་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། 

འབལ་གཞུང་ཁྱུང་ཐར་རྒྱལ། བོད་ཀྱི་ལྷ་སྒྲུང་སྐོར་གླེང་བའི་གཏམ་སྣང་སྲིད་སེམས་ཀྱི་མེ་ལོང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༠ 

བསོད་ནམས་ཆོས་རྒྱལ། ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་སྒྲ་དབྱངས། སྲིད་པ་སྤྱི་སྐོང་། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༧ 

འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས།  མཚོ་བོ་མཐོ་སྒང་གི་རི་ཆུའི་རིག་གནས། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༦ 

ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ། པོད་གཉིས་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༥

སྐལ་བཟང་དོན་གྲུབ། རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་ཀྱི་ཞབས་ཞུ་ལྟེ་གནས་ཁང་། བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་རགས་བསྡུས། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༡ 

Mckay, Alex.Kailas Histories, Library of Congress Catalogue, 2015

CTA, The Impacts of Climate Change on the Tibetan Plateau: A Synthesis of Recent Science and Tibetan Research, Environment and Development Desk, DIIR, 2009.

Mahapatra, S.K, Ratha, K.C.Ratha. Water Utility Journal, ‘Brahmaputra River: A bone of contention between India and China’, E.W.Pulication, 2016.

Bo Li et la, The “Last Report” On China’s Rivers, English Translation, 2014

Barnett, Robbie.Essential Environmental Materials on Tibet,”Notes on Environmentan Crisis in Tibet”, International Campaign for Tibet, 1990.pp.

Harari, Yuval N, Sapiens: A Brief History of Humankind, Library and Archives Canada Cataloguing in Publication, 2014

^[1]Barnett, Robbie.Essential Environmental Materials on Tibet,”Notes on Environmentan Crisis in Tibet”, International Campaign for Tibet, 1990.pp. 3-4

^[2]འབྲི་གུང་སྐྱབས་མགོན་ཆེ་ཚང་།  བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས། སྲོང་བཙན་དཔེ་མཛོད་ཁང་། སྤྱི་ལོ།  ཤོག་གྲངས། ༦༠༥ 

[3]

[4] བྲག་མགོན་པ་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། དེབ་ཐེར་རྒྱ་མཚོ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༡༩༨༢

^[5]  Harari, Yuval N, Sapiens: A Brief History of Humankind, Library and Archives Canada Cataloguing in Publication, 2014

^[6] མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་དང་ན་ག་ནོ། ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་གསུང་སྙན། ཨོ་ས་ཁ་རྒྱལ་ཡོངས་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༢ ཤོག ༢༠༣

^[7] ལྕམ་རིག་སྲས། ཡུལ་མདོ་སྨད་ཀྱི་སྲིད་པ་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་གི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་དེབ་ཐེར་ཁྲ་བོ། ཅང་ཧོ་གློག་རྡུལ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༡ ཤོག ༣

^[8]སྨད་པ་དཀོན་མཆོག་སྐྱབས། མདོ་སྨད་ཞིབ་འཇུག ཀན་སུའུ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། བོད་ཀྱི་རི་ལྷའི་སྐོར་རགས་ཙམ་གླེང་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༥ ཤོག ༡༩༦ 

^[9]ལྕམ་རིག་སྲས། ཡུལ་མདོ་སྨད་ཀྱི་སྲིད་པ་ཡུལ་ལྷ་གཞི་བདག་གི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་དེབ་ཐེར་ཁྲ་བོ། ཅང་ཧོ་གློག་རྡུལ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༡ ཤོག ༤

^[10] བླ་བྲང་སྐལ་བཟང་། བོད་སྐྱོང་སྲུང་མ་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས། སྤྱི་ལོ། ༡༩༩༦ ཤོག་གྲངས། ༡༢༨

^[11]འབལ་གཞུང་ཁྱུང་ཐར་རྒྱལ། བོད་ཀྱི་ལྷ་སྒྲུང་སྐོར་གླེང་བའི་གཏམ་སྣང་སྲིད་སེམས་ཀྱི་མེ་ལོང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༠ ཤོག་གྲངས། ༡༡ “པུ་དེ་གུང་རྒྱལ། ཡར་ལྷ་ཤམ་པོ། གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷ། རྨ་ཆེན་སྦོམ་ར། སྒྱོགས་ཆེན་ལྡོང་ར། སྒམ་པོ་ལྷ་རྗེ། ཞོགས་ལྷ་རྒྱུགས་པོ། ཇོ་བོ་གཡུལ་རྒྱལ། ཤེའུ་ཁ་རག་རྣམས་སྲིད་པ་ཆགས་པའི་ལྷ་དགུ་སྟེ་ལོ་རྒྱུས་ཧ་ཅང་རིང་བར་འདོད།”

^[12]  སྒ་རུ་བཀྲ་ཤིས་དོན་གྲུབ། རྨ་རྒྱལ་དཔང་བསྟོད། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༦ ཤོག་གྲངས། ༡༥

^[13] ཤར་ཡུལ་ཕུན་ཚོགས་ཚེ་རིང་། བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་ཆོས་ལུགས་ཆོ་ག་དང་ཡུལ་སྲོལ་བློ་གསལ་ལྡེའུ་མིག སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༢ ཤོག ༦༡

^[14] མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན། མདའ་དང་འཕང་། སྨད་ཆ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༠ ཤོག ༣༢༦

^[15] དཀོན་མཆོག་སྐྱབས། རྨ་ལྷོ་སོག་ཤོག་གི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུ་ཆ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། གཙང་ཨ་རིག་གི་ལོ་རྒྱུས། པོད་བཞི་པ། ༢༠༠༩ ཤོག་གྲངས། ༡༦ 

^[16] སྟག་རིག་རྟ་མགྲིན་རྒྱལ། ཁྲི་ཀའི་ཨ་མྱེས་ཡུལ་ལྷའི་བོད་ལུགས་དད་མོས་ཞིབ་འཇུག ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༦ ཤོག ༡༦༤ 

^[17] སྨད་པ་དཀོན་མཆོག་སྐྱབས། མདོ་སྨད་ཞིབ་འཇུག ཀན་སུའུ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། བོད་ཀྱི་རི་ལྷའི་སྐོར་རགས་ཙམ་གླེང་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༥ ཤོག ༡༩༡

^[18] འབལ་གཞུང་ཁྱུང་ཐར་རྒྱལ། བོད་ཀྱི་ལྷ་སྒྲུང་སྐོར་གླེང་བའི་གཏམ་སྣང་སྲིད་སེམས་ཀྱི་མེ་ལོང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༠ ཤོག་གྲངས། ༥༧

^[19]བསོད་ནམས་ཆོས་རྒྱལ། ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་སྒྲ་དབྱངས། སྲིད་པ་སྤྱི་སྐོང་། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༧ ཤོག ༩༣

^[20]  འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས།  མཚོ་བོ་མཐོ་སྒང་གི་རི་ཆུའི་རིག་གནས། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༦ ཤོག་གྲངས། ༤

^[21]  སྨད་པ་དཀོན་མཆོག་སྐྱབས།མདོ་སྨད་ཞིབ་འཇུག ཀན་སུའུ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། བོད་ཀྱི་རི་ལྷའི་སྐོར་རགས་ཙམ་གླེང་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༥ ཤོག ༡༩༦

^[22] ནམ་མཁའི་ནོར་བུ། ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ། པོད་གཉིས་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༥ ཤོག་གྲངས། ༡༣༧ ནས ༡༣༨

ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་དང་འབྲེལ་ནས་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ལ་དཔྱད་པ།

by སྐྱེ་ཁམས་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པ། | Nov 19, 2022 | ༢༠༢༢ ལོའི་ཁོར་ཡུག་རྩོམ་རིག་འགྲན་བསྡུར།, གངས་རི།, གནམ་གཤིས།

རྔ་བ་ཀུན་བཟང་སྒྲོལ་མ།

དཔྱད་གླེང་།

                   སྦྲ་གུར་དང་རྩྭ་ཐང་ནས་ནར་སོན་ཞིང་། ལྷས་འདབས་ནས་འུར་རྡོ་འཕེན་མྱོང་བའི་འབྲོག་མོ་ཞིག་ལ་མཚོན་ན། མི་ལོ་ཉི་ཤུའི་གོང་གི་ཕ་ཡུལ་དང་དེའི་ཁོར་ཡུག་དག་འཁྲུལ་སྣང་མིག་གཡོར་ལྟར་མིན་པར་མིག་མཐོང་གསལ་གྲུབ་གྱི་རི་མོ་ཞིག་ཡིན། སྐབས་དེ་དུས་ཀྱི་རྩྭ་ཐང་དང་།  གངས་རི། རྫ་ལུང་། རྟ་ནོར་དག་གངས་འདབ་གྱི་མེ་ཏོག་གསེར་ཆེན་བཞིན། རང་བྱུང་གི་ཁ་རླུང་གཙང་མའི་ཁྲོད་ནས་འཚར་བས།  གནོད་གདུག་དང་རྫས་འགྱུར་གྱི་གནོན་ཤུགས་གང་ཡང་མེད་པར།  རི་མཐོ་ས་གཙང་གི་ཡུལ་ལ་རང་ཉིད་གང་འདོད་ལ་སྐྱེས་ཤིང་། རང་དབང་ངང་འཕེལ་ཁ་རྒྱས། ད་དུང་དབྱར་དགུན་སྟོན་དཔྱིད་མེད་ལ་རྩྭ་ཐང་ཀུན་ལྗང་ཐིང་ཐིང་དང་། རི་ལུང་ཐམས་ཅད་སྨུག་དྭངས་དྭངས། རྟ་ནོར་རྣམས་རྩྭ་ཐང་ན་གོས་དཀར་ཐང་ལ་གཤམ་པ་དང་ལྷན་དུ་ཞོགས་པའི་སྐྱ་རེངས་དང་ཉི་ནུབ་གྱི་མཛེས་སྡུག་ལ་རོལ་བའི་སྐལ་བ་ལྡན།།

        ལྷག་པར་དུ་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ནི་རྩེ་མོ་གནམ་ལ་ཐུག་བཞིན་རྩ་བ་གཏིང་རིང་ཀླུ་ཡུལ་ལ་ཟུག་པའི་ཡོན་ཏན་ཀུན་འབྱུང་གི་དཔག་བསམ་ལྗོན་ཤིང་དང་ཆ་འདྲ་སྟེ།  ང་ལོ་བདུན་ཡིན་དུས་རྟ་རྒོད་པོ་ཞིག་གི་རྒྱབ་ལ་བཞོན་ནས་ཨ་ཡེ་མཉམ་དུ་དབྱར་རྩ་དགུན་འབུ་ལ་འགྲོ་དུས། ལམ་ཞོར་ནས་གྱ་གྱུའི་རི་མོ་བཞིན་མཐོང་མྱོང་།   དཀར་གསལ་གངས་རིའི་མདངས་དང་། རང་ཡུལ་གངས་རི་ཉིད་དུ་གནས་པའི་དྲི་མེད་རབ་མཛེས་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་ཅིག་ན།  གངས་རི་འདི་ཆགས་ཤིང་། གཡས་གཡོན་དང་ཕྱོགས་བཞི་ཀུན་ཏུ་རང་བྱུང་གི་དྲི་བཟང་ཁྱབ་པ་དང་།  རྟ་ནོར་རི་དྭགས་ཀྱི་དབྱངས་གར་རོལ་མོ་སང་སང་། །

          ལྟ་ཚུལ་དང་མྱོང་ཚུལ་འདི་དག “ཁྲུང་ཁྲུང་བྱང་དུ་འཕུར་བ་ལ།ཕག་པས་ཇུས་གཏོགས་བྱེད་དོན་མེད”ཟེར་བའི་དཔེ་འདྲ་བ་ཞིག་ག་ལ་ཡིན།  སྐབས་དེ་དག་གི་དབྱར་དགུན་དུས་བཞི་ཡི་གནམ་གཤིས་དོ་མཉམ་པ་དང་། རྩྭ་ཆུ་ནགས་གསུམ་གྱི་ཐོན་ཁུངས་བཟང་། རོང་འབྲོག་མང་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བ་སྐྱིད། རི་དྭགས་སེམས་ཅན་གྱི་འཕེལ་ཁ་དར་བའི་དངོས་མཐོང་ལ་དཔྱད་ན། གངས་རི་དེ་དག་གི་གལ་གནས་ལ་ལུང་རིགས་གང་ཡང་དགོས་དོན་མེད།  ཁ་དཔེར། “བརྒྱ་བྱིན་ལྷ་ཡི་ལོངས་སྤྱོད་ལ། །དབུལ་པོ་ནོར་མེད་འགྲན་མཁན་མང་”ཞེས་པ་ལྟར། གངས་རི་འདི་དག་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་དང་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ཀུན་གྱི་གསོས་སྨན་ཡིན་ཀྱང་། གཡས་གཡོན་དང་ཕྱོགས་ཀུན་ལ་གཏོར་མཁན་དང་། ཟ་མཁན། འགལ་རྐྱེན་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ།།  

         རྒྱུ་མཚན་འདི་དག་གི་དབང་གིས་ “ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་དང་འབྲེལ་ནས་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ལ་དཔྱད།” ཞེས་བྱ་སྟེ། ལོ་ཉི་ཤུ་གོང་གི་དངོས་ཐོག་བདེན་མཐོང་གི་རྣམ་པ་ལ་ཡང་བསྐྱར་དྲན་གསོ་ཞིག་དང་ཆབས་ཅིག  རང་རེའི་རྨད་དུ་བྱུང་བའི་གངས་རི་དང་རྩྭ་ཐང་དག་ལ་གཞན་གྱིས་དུག་ལྕེ་དང་སོ་བར་ནས་ཇི་ལྟར་རྨས་སྐྱོན་ཐེབས་པའི་གནད་དོན་ལ་ཞིབ་ལྟ་ཞིག་བྱེད་འདོད།

ས་བཅད་དང་པོ། 

«ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་དང་འབྲེལ་བའི་བོད་ཀྱི་གངས་རི་སྤྱིའི་གལ་གནད་བཤད་པ།»

དེ་ཡང་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་དཔྱད་བརྗོད་པ་ Keke Chang [1]དང་།  Junyu Tao[2] གཉིས་ཀྱིས་བརྗོད་ཚུལ་ལ་“སྤྱི་ལོ་ 2010ནས་ 2022 བར་མཐོ་སྒང་ན་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་དང་འབྲེལ་བའི་གངས་བཞུ་དང་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་ཆེ་བས། བོད་ཀྱི་ཤར་ལྷོ་ནུབ་བྱང་ལ་སྔར་མེད་ཀྱི་གཏོར་བཤིག་བྱུང་འདུག་།”ཞེས་དཔྱད་བརྗོད་གནང་འདུག།  རྒྱུ་མཚན། ཤར་ནུབ་ལྷོ་བྱང་གི་ཕྱོགས་ན་གནས་པའི་བོད་ཀྱི་གངས་རི་ཏི་སི་དང་། ཇོ་མོ་གླང་མ། གཉན་ཆེན་ཐང་ལྷ།  ཡར་ལྷ་ཤམ་པོ། མི་ཉག་གངས་དཀར། རོང་བཙན་ཁ་བ་དཀར་པོ། རྨེ་རི་གངས་དཀར། གཉན་པོ་གཡུ་རྕེ། རི་བོ་ཉི་ཟླ་སོགས་ནི་སྣོད་བཅུད་སྲུང་བའི་མཁར་རྫོང་བཞིན། སྲོག་ལྡན་དང་སྲོག་མེད་ཀུན་གྱི་རྨང་རྡོ་ལྟར་ཆགས་ཡོད། ད་དུང་གངས་རི་དེ་དག་ནི་རང་བྱུང་སྐྱེ་ཁམས་དང་འབྲེལ་བའི་བོད་ཡུལ་གྱི་མཚོ་དང་། མཚེའུ། ལྗོན་ཤིང་། གཅན་གཟན། རི་དྭགས། འདབ་ཆགས། ནགས་ཚལ། སྤང་གཤོངས་རྣམས་ཀྱི་ཁྱིམ་གཞི་དང་འཚོ་བའི་སྲོག་ཤིང་ཡིན།།

       ལྷག་པར་དུ་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུལ་ཉམས་ཞིབ་པ་སྐུ་ཞབས་ Yibo Yang [3] ལགས་དང་།  བསྟན་པ་རྒྱལ་མཚན[4]།  བསྟན་འཛིན་ཚུལ་ཁྲིམས[5]། Marcel Kurz[6]།  G.O.  dyhrenfurth[7]  རྣམས་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་ལ“བོད་ཀྱི་གངས་རི་དང་མཚོ་མཚེའུ་སོགས་ནི་གོ་ལའི་གནམ་གཤིས་འགྱུར་ལྡོག་དང་འབྲེལ་བའི་བརྟེན་གཞི་ཨ་མ་ལྟ་བུར་ཡིན”ཞེས་གསུངས་ཡོད། སྐད་ཆ་འདི་ལ་གནས་ལུགས་མེད་པར་ག་ལ་ཡིན།   མཐོ་ཞིང་བརྗིད་ཉམས་ལྡན་པའི་གངས་རི་དེ་དག་གི་མཐའ་སྐོར་ན་ཆགས་པའི་བྲག་རི་དང་། ནགས་རི། སྤང་རི། རྫ་རི་དག་ནི་བྱ་བྱེའུ་དང་རི་དྭགས་སྟོང་ཕྲག་མང་པོའི་འཚོ་གནས་ཡིན། དཔེར་ན།  ཤ་བ་དང་། གླ་བ། རྒོ་བ། རྐྱང་། རི་བོ། གོང་མོ། ཁུ་བྱུག འཇོལ་མོ། ཅོ་ཀ ཟེར་མོ། མཚོ་སྐྱར། དོམ་ཁྲ། གཡི། དྲེད་མོང་། ཕག་རྒོད། གསའ། ཁ་ཤྭ།  ཁང་བྱེའུ་བཅས་ནི་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ན་ཡོད་པའི་མཐོ་སྒང་གི་གཅེས་ནོར་དང་གསེར་དངུལ་ལས་ལྷག་པའི་རི་མཐོ་ས་གཙང་གི་རྒྱན་ཆ་ཏག་ཏག་ཡིན།།

        ཕྱོགས་མཚུངས་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་གངས་རི་དག་ནི་ཡལ་འདབ་མེད་པའི་ཤིང་སྐམ་དང་བྱ་རིགས། རི་དྭགས་ཀྱི་ཚང་ཙམ་ཞིག་ག་ལ་ཡིན། གོ་ལའི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ཀྱི་མ་མ་ལྟ་བུར་གྱུར་ཡོད། དཔེར་ན། ཆུའི་རིགས། སྨན་རྩྭའི་རིགས་དང་། ནས་རིགས།  མར་རིགས། ཆང་རིགས།  ཟངས་རིགས། ལྕགས་རིགས། གསེར་རིགས། དངུལ་རིགས། རག་རིགས། ཚྭ་ཆུ་རིགས། རྩི་ཤིང་རིགས་སོགས་ནི་ཚན་རིག་གི་དུས་རབས་ལ་འགྲོ་བ་སྤྱིའི་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་གྱི་ཐོན་ཁུངས་གལ་ཆེན་ཡིན་པར་དཔྱད་བརྗོད་པ་རྩེ་གཞུང་སྐལ་བཟང་དང་། བསོད་ནམས་ཆོས་དར། སྐུ་ཞབས་ Joseph Shea[8],  Wu Guangjian[9],  Yang Wei[10] སོགས་ཀྱིས་དཔེ་དོན་རྟགས་གསུམ་ཐོག་ནས་ར་སྤྲོད་གནང་འདུག། འོན་ཀྱང་།  ཁ་དཔེར། ཚེར་མའི་ཤིང་ལ་བརྟེན་བྱས་ན། །གནད་དུ་ཟུག་པའི་སྡུག་བསྔལ་སྐྱེ།། ཞེས་པར་ལྟར།  བོད་ཀྱི་གངས་རི་འདི་དག་ནི་རང་གི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་། ཆོས་ལུགས། ཤེས་རིག། ཁོར་ཡུག་ཙམ་མ་ཟད་།  ཤར་ནུབ་རྒྱལ་ཁབ་དུ་མ་ཞིག་གི་འཚོ་གནས་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱང་། རྒྱ་དམར་པོའི་བཙན་ཤུགས་ལ་བརྟེན་དགོས་པས། སྣོད་བཅུད་སྲུང་བའི་གངས་ཆུ་རྣམས་ཤན་པའི་ལག་མགོ་ནས་ཟགས་པའི་ཁྲག་ཐིགས་བཞིན་དུས་ཚོད་རེ་རེའི་བར་ནས་མཐོང་མེད་འཇའ་འོད་བཞིན་བཞུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པ་མིག་མཐོང་གཟུགས་གྲུབ་ལོས་ཡིན།།

ས་བཅད་གཉིས་པ།

«ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་[11]དང་འབྲེལ་བའི་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྤྱིའི་འགྱུར་ལྡོག་གི་ཉེན་ཁ།»

ས་བཅད་གཉིས་པའི་བཤད་བྱ་གཙོ་བོ་ནི་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་དང་འབྲེལ་ནས་བོད་ཀྱི་ཁོར་ཡུག་སྤྱིའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་དེའི་ཉེན་ཁ་སྐོར་དེ་ཡིན། དཔྱད་དོན་གཙོ་བོ་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ཞེས་པ་གང་ཡིན་པ་དང་།ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ནས་གངས་རི་འདི་ཇི་ལྟར་གལ་ཆེན་ཞིག་ལ་ཆགས་ཡོད་མེད་གོང་ནས་བརྗོད་ཟིན་པ་ལྟར། ངག་ཐོག་དང་ཡིག་ཐོག་གཉིས་ཀའི་ཆ་ནས་ལོ་རྒྱུས་བཤད་ཚུལ་མི་འདྲ་བར་སྣང་།ངག་ཐོག་ནས་བཤད་ན་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ནི་རྩ་བའི་ལོ་རབས་དུ་མའི་ཡར་སྔོན་ནས་བཟུང་མདོ་སྨད་རྨ་ཆུའི་ཡུལ་འདི་ཡི་གཙུག་ཏོར་ལྟར་མཐོ་ཞིང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཕུགས་ཐག་རིང་བའི་ལྷ་རི་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་དང་། རྩོམ་པ་པོ་ཕུན་ཚོགས་དང་སྟག་གོ་རྒྱལ་གཉིས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་ “རྨ་ཆེན་གངས་རིའི་གཏམ་རྒྱུད་ཐོར་བུ།”[12]  ཞེས་པའི་ནང་ལ་ངག་རྒྱུན་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་བཀོད་པ་དང་། ད་དུང་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ནི་ཡུལ་དེ་དང་དེའི་མེས་པོའི་ཤེས་རིག་ཡོད་དོ་ཅོག་གི་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བ་ཆགས་ཡོད་སྟབས།རྨ་ཆུ་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཤེས་རྟོགས་དགོས་ན་ངེས་པར་དུ་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཁ་འབྲལ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཡིན་ཙང་།  གངས་རི་འདི་ལ་མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་དུ་མའི་ལོ་རྒྱུས་དང་། མདོ་སྨད་ཀྱི་ངོ་མཚར་མཛེས་ལྗོངས་མང་པོ་ཞིག་གནས་འདིར་ཡོད་པ་ཁ་གསལ་བརྗོད་འདུག   ཡང་མདོ་སྨད་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ[13]ལས། འཛམ་གླིང་ས་སྒང་ཧྲིལ་པོའི་དབུ་རྩེ་འདི་རུ་ཆགས་པའི་གདོང་དམར་བོད་པའི་ཁྱིམ་གཞིས་འདི་རུ་གངས་རི་དང་མཚོ་ཆེན་ཁག་ནི་མི་རིགས་ཤིག་གི་མཚོན་རྟགས་དང་སྣོད་བཅུད་ཀུན་གྱི་ཁྱིམ་གཞིས་ལྟ་བུར་ཞིག་ཡིན་པ་བརྗོད་ཡོད།

གོང་བཀོད་ཀྱི་གནད་དོན་ལ་དཔྱད་ན། མདོ་སྨད་སྣོད་བཅུད་གཉིས་ཀྱི་མ་མ་འབྱུང་ལྔའི་གཞིས་ཁྱིམ་ལྟ་བུའི་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ནི་གདོང་དམར་བོད་ཀྱི་ལྷ་གསོལ་རིག་གནས་ཞིག་དང་། དེང་རབས་འཛམ་གླིང་ཁོར་ཡུལ་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྲུང་སྐྱོབ་གྱི་ཡུལ་ལ་འགྱུར་དོན།  དང་པོ། བོད་ཀྱི་ལྷ་གསོལ་རིག་གནས་ལ་རྒྱ་ནག་གཞུང་ནས་སྲུང་སྐྱོབ་མེད་པའི་ཉེན་ཁ་དང་། ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་དང་ཆ་འདྲ་བའི་བོད་ཀྱི་གངས་རི་དུ་མ་ཞིག་ཉིན་རེ་བཞིན་མཐོང་མེད་དུ་འགྱུར་བའི་བློ་འཚབ་མཐོང། གཉིས་པ། ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་ནི་ཡི་དམ་མགོན་པོ་རྣམ་གསུམ་དང། ཡུལ་ལྷ་སྟོང་ཕྲག་སྣ་ཚོགས་ཀྱིས་བསྐོར་བ་མ་ཟད། རང་བྱུང་ནོར་ཀྱི་དཔང་མཛོད་ལྟ་བུར་ཞིག་ཡིན་ཡང་། སྤྱི་ལོ་༢༠༠༥་ནས་༢༠༢༢ བར་གངས་རིའི་གཡས་གཡོན་ཀུན་ལ་གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན་དང་ཁོར་ཡུལ་གཏོར་བཤིག་ཚད་མེད་བྱུང་བ། འཛམ་གླིང་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་གྱི་ཚོགས་འདུའི་[14] ཁྲོད་ནས་བོད་ས་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན་དང་། གངས་རུད། གངས་ཞོད་སོགས་ཀྱི་གནས་བབས་ཉིན་རེ་བཞིན་ཛ་དྲག་ཇེ་ཆེར་འགྲོ་བ་འབོད་ཚིག་བསྒྲགས་འདུག  གནས་ཚུལ་དེ་དག་དབང་གི་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་དང་འབྲེལ་བའི་བོད་ཀྱི་ཞིང་འབྲོག་མང་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བའི་གནས་བབ་ཡིན་ན་འདྲ། རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ཡིན་ན་འདྲ།  རྩྭ་ཆུ་ནགས་གསུམ་ཡིན་ན་འདྲ།  ནད་རིགས་འཕེལ་རིམ་ཡིན་ན་འདྲ། སྔར་མེད་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ཞིག་འགྲོ་དང་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་དོ།།

༢༠༢༢།༡༠།༤།

[1] <<Distribution characteristics and potential ecological risk assessment of heavy metals in soils around Shannan landfill site, Tibet>> 

[2]   ‹‹ Evolution of research topics on the Tibetan Plateau environment and ecology from 2000 to 2020: a paper mining»

[3]     «Tibetan Plateau Uplift and Environmental Impacts: New Progress and Perspective» “Institute of Tibetan Plateau Research, Chinese Academy of Sciences”

[4]    «The Tibetan Plateau: Why it Matters to the Indian Subcontinent» by   Tempa Gyaltsen’ Environment Research Fellow at the Tibet Policy Institute

[5]    «Militarisation of the Tibetan Plateau and its Significance» by Dr. Tenzin Tsultrim Environment Research Fellow at the Tibet

[6] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4071559/

[7] https://www.jstor.org/stable/41144338 

[8] http://www.climatecentral.org/news/scientists-racing-to-unravel-ice-avalanche-mystery-20678  

[9]   https://bulletinofcas.researchcommons.org/cgi/viewcontent.cgi?article=1396&context=journal

[10][10]https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2021GeoRL..4894651W/abstract#:~:text=Vanishing%20Glaciers%20at,Show%20affiliati 

[11] “གངས་རི་ཞིག་རྨ་རྒྱལ་སྤོམ་ར་དང་རྨ་རྒྱལ་གངས་རི་ཡང་ཟེེར། མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་ཤར་ལྷོའི་རྒྱུད་དུ་ཡོད། དེའི་མཐོ་ཚད་རྒྱ་མཚོ་ངོས་ལས་སྨི༦༢༨༢ཡོད། མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་མགོ་ལོག་བོད་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་གྱི་སར་གནས་པའི་གཞི་བདག་ཆེན་པོ་ཞིག་གི།”སྨོན་ལམ་ཚིག་མཛོད་ལས་དྲངས།

[12]  “ དེ་ཡང་ངག་རྒྱུན་དུ་ལོ་སྟོང་ཕྲག་འགའི་ཡར་སྔོན་དུ་ཡབ་བསེ་རུ་ངང་ཡག་དང་། ཡུམ་ཨ་ནེ་བན་རི་གཉིས་ཀྱིས་རི་ལ་བདུན་གྱི་མར་གཤམ། གསེར་རྡེའུ་ཕྱུག་མོའི་ཡར་གཤམ་དུ་སྲས་རྨ་རྒྱལ་སྦོམ་ར་སྐུ་འཁྲུངས། རྨ་ཆེན་གངས་རི་ཁོང་དགུང་ལོ་བཅོ་ལྔ་བཞེས་དུས་ཕྱོགས་སོ་སོར་ཡུལ་སྐོར་དུ་ཕེབས་པ་ན་རྨ་ཀླུང་རིང་མོའི་གཡོན་འགྲམ། མེ་ཏོག་ཐང་﹙གླིང་སྒྲུང་ནང་གི་“འདུ་ར་སྟག་ཐང་ཕྲ་མོ”ཡིན་པར་བཤད﹚གི་གོང་རོལ་ནས་ན་ཆུང་བུ་མོ་ཞིག་ལ་ཞེ་ཆགས་ཤིང་། ཁོང་རྒྱུན་དུ་བུ་མོ་དེ་ཡོད་སར་སོང་བ་ཡབ་ཡུམ་གཉིས་ཀྱིས་ཚོར། ཁོང་གཉིས་དེར་ཡིད་འཐད་མ་བྱུང་བར་ཁ་ཏ་ཇི་ལྟར་བྱས་ཀྱང་ཁོང་བཙན་ཤེད་ཀྱིས་འགྲོ་བས་མཇུག་མཐར་ཡབ་ཡུམ་གཉིས་ཐབས་ཟད་དེ་ཁོ་ལ་འདི་སྐད་ཟེར། “ཁྱོད་རང་ངེད་ཀྱི་བུ་ཆུང་གཅིག་པུ་ཡིན་པས་བློས་འདོར་དཀའ་ཡང་། ཁྱོད་རང་བཙན་ཤེད་ཀྱིས་འགྲོ་ན་དེ་བཞིན་དུ་གྱིས་ཤིག ཁྱོད་ཀྱི་མགོའི་ཕྱིང་ཞྭ་ནམ་ཡང་ངེད་གཉིས་ཀྱི་མིག་གི་མཐོང་སར་འཇོག་དགོས། དེ་ལྟར་མི་བགྱིད་ན་ད་ནས་བཟུང་འུ་ཅག་གི་བར་དུ་ཕ་མ་དང་བུ་ཕྲུག་གི་འབྲེལ་བ་མེད” ཅེས་སྨྲས་པས། ཁོས་ཀྱང་དེ་ལྟར་བྱེད་རྒྱུ་ཁས་བླངས་ནས་རྨ་ཡུལ་གྱི་བུ་མོ་དེའི་ཁྱོ་ག་བྱས་ཏེ་རྨ་ཀླུང་རིང་མོའི་གཡོན་འགྲམ་ན་གངས་དཀར་གྱི་ཕྱིང་ཞྭ་ཀྲོང་ངེར་དགུང་ལ་བཏེགས་ཏེ་ད་ལྟའི་བར་དྲིན་ལྡན་གྱི་ཕ་མ་གཉིས་ལ་བསྟན་འདུག ད་ལྟ་དངོས་གནས་ཨ་ནེ་བན་རི་དང་བསེ་རུ་ངང་ཡག་གི་རི་རྩེ་ལྷང་ངེར་མཐོང་འདུག གཞན་ཨ་ནེ་བན་རིའི་རི་འདབས་ནས་མཚེའུ་ཡིད་དུ་འོང་བ་ཞིག་ཡོད་པ་དེར་བྱིན་རླབས་ཆེ་ཞེས་ཡུལ་མི་ཀུན་གྱིས་རྒྱུན་དུ་ཕྱག་སྐོར་བྱེད། དགུན་དུས་སུ་མཚོ་གླང་བརྒྱུགས་པ་རེད་ཅེས་མཚེའུ་དེར་གཡས་གཤགས་གཡོན་གཤགས་བྱས་ཡོད་ལ་དབྱར་ཁ་མཚེའུ་ནང་ནས་གླང་དམར་པོ་ཞིག་མི་ལ་ལས་དངོས་སུ་མཐོང་མྱོང་སྐད། གླང་དེ་མི་སུས་མཐོང་ན་དེ་ལ་རྒྱུའི་འཕེལ་ཁ་དར་བའི་སྔ་ལྟས་ཡིན་ཟེར། དངོས་གནས་མཚེའུ་དེ་ལས་སྐབས་སྐབས་སུ་སྒྲ་སྙན་སྣ་ཚོགས་གྲགས་འོངས་ཤིང་། དེ་ནི་ཀླུ་དང་ཀླུ་མོ་རྣམས་མཚེའུ་ནང་དུ་གར་ལ་རྩེན་པ་རེད་ཟེར། ཡུལ་དེའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་མཚེའུ་འདི་ནི་རྨ་ཆེན་གངས་རིའི་ལྟེ་ཁྲག་ཡིན་པར་བཤད་དོ།།”

[13] རྩོམ་པ་པོ།ཧོར་གཙང་འཇིགས་མེད་ལགས།   

[14] https://worldenvironment.in/conference.html